Selçuk Devleti ve Türkiye’nin İktisadî Tekâmülü

11. Selçuk Devleti ve Türkiye’nin İktisadî Tekâmülü

Selçuklular idaresinde Anadolu İslâm medeniyetinin hudutlarına dâhil olarak tedricen gelişirken öte yandan Akdeniz ticâretinde husule gelen bir inkılâp da bu gelişmeyi süratlendirmekte idi. İlk islâm devrinde Müslümanlar karalarda olduğu gibi Akdenizde de hâkimiyeti ellerine almışlardı. Avrupalı veya Bizanslı Hıristiyanlar üç asır müddetle bu denizden uzaklaşmışlardı. İbn Haldun’un, pek zarif ifadesiyle, Hıristiyanlar Akdeniz’de artık bir tahta parçası dahi yüzdüremiyorlardi(154)

Ortaçağ Avrupa tarihinin ileri mütehassıslarından H. Pirenne’in İslâm istilâsından sonra Garbî Avrupa’da ticarî faaliyetlerin ve şehir hayatının sukutuna, nakit mübadelesi yerine aynî mübadelenin yerleşmesiyle İstanbuîdan başka büyük şehirlerin ortadan kaybolarak fakirliğin hüküm sürmesine ve feodal bir cemiyet hayatının başlamasına dâir yeni fikirleri Türkiye’nin İktisadî yükselişi bakımından da bizi ilgilendirmekte ve bu sebeple de bu görüşün hatırlatılması lüzumu gerekmektedir(155). Bir yandan Akdeniz ticâretinin müslümanlar elinde bulunması, öte yandan İslâm – Bizans savaşları Anadolu’yu dünya ticâret yolları dışında bırakmış ve Bizans devrinde bu ülke İktisadî ve medenî bir sukut içinde yaşamış­tı.

Bu sukut ve harabî dolayısiyledir, ki bu devir Anadolusunda Helenistik, Roma ve Selçuk devirlerinin âbidelerine rastlanmamaktadır. Medenî inhitatın bu maddî delilleri o kadar belirlidir, ki İslâm hudutları içinde bulunan Şarkî Anadolu Bizans Anadolusuna nazaran, çok ileri bir manzara gösterir. Bizanslılar karşısında Türk askerleri ve gazilerle dolu olan Tarsus, Adana, Malatya şehirleri İslâmın Bizans karşısında Uçlarını (sugur) teşkil ettiği için buralarda, gazâ ruhunu kuvvetlendiren, kesif bir ilmî ve dinî faaliyet vardı. X . asırda Bizanslılar bu bölgeleri istilâ ve halkını imhâ ettikten sonra daha şarktaki uc şehirleri bu duruma gelmişti.

Fahrul-îslâm lâkabını alan ve Hilyet ul-ulema adlı eserile tanınan Ebû Bekir el-Şâşî Taşkent’ten Meyyâfârkin’e gelmiş bir Türk ailesine mensup olup Selçuklulardan önce burada doğmuş (1037) ve tahsilini yapmış; Bağdad Nizâmiyye’sinde müderris olmuş idi, ki Şarkî Anadolu’nun kültür seviyesi bakımından kayde değer bir misaldir. İslâm coğ­rafyacılarına göre Akdeniz’de Antalya ve Karadeniz’de Trabzon liman şehirleri İslâm dünyasiyle yapılan mevziî bir ticâret sâyesinde nisbî bir canlılık gösterirler. Nitekim Selçuklular zamanındaki medeni hamleler sayesindedir, ki X III üncü asırda, Orta Anadolu Şarkî Anadolu seviyesine yükselir. Bu sebepledir, ki Şarkî Anadolu hıristiyanları, husûsiyle Süryanîler Orta Anadolu’daki Bizanslılara nazaran medeniyetçe çok ileri bir durumda bulunuyorlardı.

İlk Arap istilâsiyle Müslümanlar Yakın Şark kavimleri, bilhassa hıristiyanlariyle temastan sonra yeni bir medeniyet sentezi, İslâm medeniyeti, vücuda getirdikleri halde Selçuklular Anadolu’da.„böyle bir imkânla karşılaşmamışlar ve bundan dolayı da bu ülkede doğan Selçuk medeniyeti, yerli kültürden pek az faydalanabilmiş ve bu medeniyet Türk-İslâm medeniyetinin bir devamı olmuştur. Anadolu’nun, Müslüman ve Hıristiyan kavimler arasında, bir m illetlerarası köprü vazifesi görerek dünya ticâret yollarına açılmasından sonra bu ülkenin İktisadî ve kültürel yükselişi ve zengin bir ‘ memleket haline gelmesi Selçuk istilâsının mes’ûd neticelerinden biridir. Gerçekten Anadolu, Selçuk istilâsı sâyesinde, İslâm medeniyeti hudutları dahiline girdikten ve bu ülke için ticarî gelişmeyi önleyen engeller kalktıktan sonra, süratli bir İktisadî ve medenî yükselme devri açılmışıtr.

Daha X II inci asırda İstanbul ile Konya, Tebriz arasında bir ticâret yolu işliyordu. 1133 yılında dört yüz kişilik İranlı tüccarlardan mürekkep bir ticâret kervanı şiddetli bir kar içinde yolda ölmüştü(156). Bununla beraber Türkler ile Bizanslılar ve Haçlılar arasında vukubulan savaşlar Anadolu’nun sukutunu bir kat daha arttırır ve bu durum, buhranın sonu olan 1176 tarihine kadar devam eder. Filhakika, Kı­lıç Arslan’ın Bizanslılara karşı bu tarihte kazandığı büyük zafer, Malazgird’den sonra, ikinci bir dönüm noktası teşkil edip Selçuk devleti artık dış ve iç emniyeti kazanmış; siyasî birliğin temeli atılmak suretiyle dünya ticâret yolları Anadolu’da işlemeğe başlamıştır. Akdenizde vukua gelen inkilâp da bu inkişâfla alâkalıdır.

Gerçekten Akdeniz hâkimiyeti müslümanlardan Avrupalılara geçtiği, Haçlı seferleri ile Şark ticâreti geliştiği ve bu sayede Avrupa’da İktisadî ve medenî bir inkişâf başladığı için Anadolu Şark-Garp ticâret yolları ve kervanlarına bir köprü (transit) haline geldi. Kılıç Arslan’ın halefleri de hudutlara dayanan ticârî faaliyetlerin ehemmiyetini kavramış; siyâsetlerini ve askerî hareketlerini İktisadî gâyelere göre ayarlamışlardı. Filhakika Selçuk sultanlarının Karadeniz ve Akdeniz limanlarını fethi, buralara Türk tüccar ve sermâyedarları naklederek idhalât ve ihracat müesseseleri kurmaları, Lâtinlerle akdeyledikleri ticâret muahedeleri ve çok düşük bir gümrük târifesi tatbik etmeleri hep ticâreti teşvik gâyesine uygun idi.

Bu İktisadî ve ticarî siyâsetin daha dikkate şayan tezahürlerinden biri de karalarda eşkiyanın ve komşu hükümetlerin, denizlerde de korsanların tecâvüzlerine uğrayan tüccarın zararlarını hazîneden tazmin eden bir teamülün, bir nevi “devlet sigortas ı”nın mevcûdiyeti olup bu hâdise dünya ticâret tarihi bakımından çok mühimdir(157). Milletlerarası ticâret kervanlarının emniyeti ve istirahati için Selçuk devletinin kurduğu teşkilât İktisadî olduğu kadar İçtimaî ve medenî cepheleri ile de çok büyük bir ehemmiyet arzeder. Gerçekten devlet kervan kafileleri başına Kervânsâlâr adiyle bir idareci, Râhdâr veya Tutgavul kumandasında bir muhafız kıtası tâyin etmek suretiyle kervanları emniyet altında idare ediyordu.

Bu mühim tedbirler yanında da Anadolu’nun kervan yolları üzerinde dizilen ve her konak yerinde (menzilde) inşâ olunan kervansaraylar hâlâ ziyaretçileri hayran bırakmakta, hele onların iç teşkilâtı ve hizmetleri ise medeniyet tarihinde daha fazla hayranlık veren bir hususiyet göstermektedir. Filhakika her türlü ihtiyaç düşünülerek inşâ olunan bu muhteşem âbidelerde yolcular, hayvanlariyle birlikte, üç gün meccânen kalmak, yemek yemek imkânlarına sahip bulunuyor; hastalar tedâvi olunuyor ve hattâ fakir yolculara ayakkabı dahi veriliyordu.

Büyük kervansaraylarda hastahâne, mescit, tabip ve ilâç bulundurulması da bunların medenî ve İç­timaî teşkilâtını anlamak bakımından dikkate şayandır. Sultanlar ve vezirler tarafından yapılan ve zengin vakıfları bulunan bu kervansaraylarda zengin – fakir , hür – köle , Müslüman ve Hıristiyan farkı gözetilmeden bütün yolcuların müsavi muameleye tâbi tutulacağına dâir vakfiye şartları, yolcuların gıdası için vakıf koyun sürüleri ve geniş bir memur ve müstahdemler kadrosu bulunması Selçuk Türkiye’sinde dinî, İçtimaî ve İnsanî duyguların ne derece yüksek bir seviyede bulunduğuna güzel bir misaldir. Bu yüksek medeniyet eserleri kervanların emniyeti bakımından da çok mü­himdir.

Gerçekten büyük kervansaraylar, kale gibi, müstahkem duvarları, burçları ve demir kapıları’ ile zengin emtea taşıyan kervanlara, aynı zamanda, emîn bir sığmak vazifesi görüyorlardı. Bir Moğol kumandanının Aksaray yakınında bulunan Sultan hanına sığınmış bir Türk beyini, orada, 20.000 asker ile, iki ay ku­şatıp teslim alamaması kervansarayların, istirahat için olduğu kadar, emniyet bakımından da ne derece müstahkem müesseseler bulunduğunu göstermeğe kâfidir(158). Horasan’da 1206 (60)2da ölen Fahreddin Mübarekşâh’ın misafirhâne (Dar uz-ziyâfe, han,) sinde âlimlerin okuması için kütüphâne ve câhillerin eğlenmesi için satranç konulması da dikkate şayandır(159).

Milletlerarası ticâretin bu inkişâfı, ziraî ve sınaî istihsalin artması sâyesinde Selçuk Türkiye’si çok yüksek bir İktisadî seviyeye ulaştı, ki bugün hâlâ heryerde ziyâretçileri memnun bırakan âbideler bu durumu meydana koyan en güzel maddî delillerdir. Bu inkişaf ile muvazi olarak Anadolu şehirleri çok büyümüş; Konya, Sivas, Kayseri gibi birinci sınıf merkezler çok genişlemiş; surlarını aşmış; Antalya, Sinop, Erzurum, Malatya, Diyarbekir, Mardin ve Ahlat şehirleri de onları takip etmişti. Aksaray, Akşehir, Beyşehir, Kırşehir, Gülşehir, Gümüş, Orta Anadolu’da bir kaç Karahisar ve Ilgın… gibi bir çok şehirler Türkler tarafından kurulduğu gibi tamamiyle harap olan şehirler de yeniden inşâ edildi. Harap bir hale gelmiş olan Kayseri, yıkılmış binaların taşlarını da kullanmak suretiyle, Dânişmendli Melik Mehmed tarafmdan, 1135 de, saray ve Ulu-câmi ile birlikte yeniden yapıldı(160).

Bir inhitat devri olan X IV inci asırda bile Sivas’ın 120.000 nüfusa sahip olduğu kaydedilmiştir(161). Büyük şehirlerde Lâtinlere, Yahudilere, îranlılara, Araplara ve yabancı Türklere (meselâ îdil Bulgarlarma) ait koloniler ve onlara mahsus hanlar ve mahalleler vardı. Lâtinlerin Konya, Sivas ve sahil şehirlerinde teşekkül eden konsoloslukları da bu kolonilerin işlerine ve dâvalarına bakarlardı. Bu şehirlerde ve hattâ yollar boyunca onlara ait kiliselere rastlanmıştır. Bu İktisadî ve ‘medenî yükseliş sayesinde Anadolu’nun her tarafı, şehirler ve yollar, pek çok câmi, medrese, hastahâne, kervansaray, imaret ve zâviyelerle dolmuştu. Zamanın tahriplerine ve ihmallerine rağmen bu âbidelerin hâlâ zerafet ve ihtişamlarını muhafaza etmeleri memleketin kazanmış olduğu İktisadî kudreti ve medenî seviyeyi göstermektedir.

Bu, ayın zamanda, Bizans devrinin Selçuk ve Roma devirlerine nazaran nasıl bir sukut içerisinde bulunduğuna da delâlet eder. Kervansaraylar nasıl yolcuları meccanen misafir ediyor ve kendilerine yemek veriyorsa memleketin her tarafında yapılan imâretler, misafirhâne (Dâr uz-ziyafe)ler ve çe­şitli adlar alan zâviyeler de öylece misafirlere, ilim ve tasavvuf mensuplarına, dervişlere, fakir ve gariplere kapılarını açıyor ve meccanen bakı­yorlardı. Bu müesseselerde her gün ne kadar koyun kesileceği, ne miktar pirinç, buğday, yağ, bal vesair gıda maddesi sarfedileceği bize kadar gelen vakfiyeleri sayesinde malûmumuzdur. Hattâ Kütahya’da Yakup Çelebi imâretinde ve Karatay kervansarayında hastalanan misafirlerin tedavisi için de, doktar ve ilâç masraflarına karşılık, vakfından tahsisat ayrılmıştır. Kuvvetli komşu devletler arasında sıkışan Artuklular, Sökmenliler (Ahlat şahları), Saltuldular ve Mengücikler de gayretlerini hep imâr ve kültür faaliyetlerine yöneltmişlerdi.

Orta çağ Türkiye’sinde dinî ve İçtimaî yardım müesseseleri o kadar yaygın ve hizmetleri o derece çeşitli idi, ki bu hususta Müslüman ve Hıristiyan seyyahlar hayranlıklarını ifâdede birleşirler. Bu sebeple meşhur seyyah İbn Batûta Anadolu’yu “Şefkat diyarı” olarak vasıflandırır; hiç bir memlekette görmediği cömertliğin burada mevcut olduğunu ve hususiyle sanat ve ticâret hayatını idare eden Ahi’lerin teşkilâtını, bu husustaki aşkın meziyetlerini canlı bir şekilde tasvir eder(162). el-‘Omarî de “Türk memleketi, Selçukluların son zamanlarına kadar, cennet gibi idi ve orada halk mesûd günler yaşıyor idi” ifâdesiyle başlayarak Anadolu’nun zenginliğinden, bolluğundan ve ticâretinin genişliğinden uzun boylu bahseder(163).

Bizzat Selçuk devri müellifleri de, Moğolların zulümleri münasebetiyle, “her ne kadar Anadolu gariplerin sığınağı, rahat ve huzur diyarı ise de talihsizlik yüzünden Azerbaycan, Irak ve Horasan taraflarında kafasına zulüm ve tamahkârlık koyan herkes bu ülkede makam almak sevdasına düşer(164) demek suretiyle bu görüşe iştirak ederler. Ger­ çekten bu sebeple Anadolu Türkleri uzun zaman Keybubâd devrini “Ulug Keyhubâd” adı ile bir saadet devri ve Moğol istilâsının başlangıcı olan Kösedağ mağlûbiyetini (1243) de “Baycu Yılı” adiyle bütün felâketlerin menşei sayarlar(165). X uncu asır Arap coğrafyacıları her memlekette zenginlerin servetlerini kendi zevk ve eğlenceleri için kullandıkları halde Türkistan (Maverâünnehir) halkının mallarını din ve hayır yolunda sarf ettiklerini ,bu ülkede gâzîler ve yolcular için binlerce ribât bulunduğunu ve bunlara çok zengin vakıflar yaptıklarını söylerler, ki bu da Selçuklularla gelen hayır ve insalık duygularının menşeini göstermektedir(166).

İslâmdan önce Türklerin, sevap kazanmak maksadiyle, yollarda yolcuların su içmeleri için Muyanlık (Muyan: sevap) adiyle hayrat yapmaları da kayde şayandır(167). îslâmdan önce Türkler dinî bir esasa dayanan ve misafiri uğur sayan bir inanışa da sahiptiler(168), ki bu hususta burada daha fazla bilgi veremiyeceğiz. Büyük Selçuklulardan bize kadar gelen muazzam câmi ve türbeler, Türkiye Selçuklularından kalan muhteşem Sultan hanları ve nihayet Osmanlı İmparatorluğunun azametli câmileri yanında bu devirlerden ciddî bir saray kalmamış olması da bu ruhla alâkalıdır ve Tuğrul beg’in “bir câmi inşâ etmeden kendime bir köşk yaptırmaktan hicab duyarım” düşünce ve duygusuyla beliren mefkûreye asırlarca sadakat gösterilmiştir.

…….

Dipnotlar:

1 Bak. II, 2.
2 ÎA. Sultabakn maddesine
3 Bak. Osman Turan, İktâ, ÎA, VI, s. 949-959 ve aşağıda, s. 254.

4 Bak. F. Köprülü, Ata, ÎA

5 Bak. Osman Turan, Selçuk vakfiyeleri, Belleten XLV (1948), s. 36.

6 W. Thomsen, Moğolislanda Türkçe kitabeler, TM, III, s. 100.

7 Vasâyâ, 71b. Türklerde kadın hukuku ve kadınların siyasî ve İçtimaî rollleri hakkında tafsilât için bak. Cihân hâkimiyeti mefkuresi tarihi, 1, s. 126-133.

8 îbn Funduk, s. 250, 269.

9 Bak, V, 1

10 Bak. Osman Turan, Terken unvanı hakkında, Türk Hukuk Tarihi dergisi, Ankar 1944, I, s. 67-73.

11 Siyâset-nâme, s. 156-164.

12 Bak. M. Şerefeddin, Selçuklular devrinde M ezâhib, TM, I, 101-108.

13 İbn ül-Cevzî, VIII, s. 305, 307, 312, 326; ibn ül-Esîr, X, s. 36, 37.

14 Atebet ül-ketebe, s. 52.

15 İbn ül-Cevzî, IX, s. 3-4; İbn ül-Esîr, X, s, 42-43; imâdeddin, s. 52; George Makdîsî, îbn ‘Aqîl, Damas 1963 s. 351-374

16« Tahran 1331, s. 47, 54, 81, 220, 473, 493.

17 Ali Sevim, Belleten XCIV (1960).

18 İbn Ül-Cevzî, IX , 53, 85; îbn ül-Esîr, X , 63; îbn Kesîr, XII, 137.

19 ibn ül-Cevzî, VIII, 326-327; ibn Kesîr, XII, 121.

20 İbn ül-Verdî, IL 128-129; İbn ül-Fuvatî, s. 257; Goldziher I. ZDMG, LXXIII (1919) s. 127. ‘

21 Henüz lâyikiyle tetkik edilmeyen bu mühim teşkilât hakkında şimdiilk Bak. F. Köprülü, İlk Mutasavvifler, İstanbul 1918, s. 237-242; Abdülbaki Gölpmarlı, îslâm ve Türk illerinde futuvoet teşkilâtı, İktisat Fakültesi mecmuası, 1-4, XI; G. Salinger, W as the Futuwa an oriental Chivalry, Proceedings of the American philosophical society, XCIV (1950), s. 480-493.

22 Bak. III, 14. Bâtınîler ve Mezdekilerin İslâm dünyasında yayılış ve tesirleri, Komünist hayat ve fikirleri hakkında da bak. Cilıân hâkimiyeti, I, s, 170-172

23 Siyâset-nâme, s. 164-165, yine s. 139-145; Barthold, Turkestan, s. 25.

24 İbn ül-Esîr, X , 308; Ibtı ül-Cevzî, IX, 120; Sibt (îbn Kalanisî), s. 128-129; Abd üi-Celil Kazvînî, s. 334-335; 511-512.

25 Çahâr nâme-i tarihî, neşr. N. Falsafî, îttila’at mecmuası, Tahran 1329, III, s. 12-13; M. Şerefeddin, îlâhiyat Fakültesi mecmuası, IV (1926), s. 23-31.

26 îbn ül-Cevzi, IX, s. 121.

27 Cuveynî, Cihân-güşâ, GM, II, s. 199-200; Tarih-i Güzide, s. 518-519; Abd ül-Celi! Kazvînî, s. 512-513; ibn ül-Esîr, X, s. 109-110; Târih-i Sîstan, s. 386; Mirhand, IV, s. 63-64

28 Râvendî, 155-161; Reşideddin, s. 69-74; İmâdeddin, s. ‘91-93; Ahbâr üd-devle, s. 79; İbn ül-Esîr, X , s. 151, 153; Tarih-i Güzide, s. 454; Anonim Selçuk-nâme, s. 23-24; Mirhand, IV, s. 92; “Azîmî, 378. Fahreddin Râzinin Bâtınîler aleyhinde susması düşmanları tarafından gizlice hu mezhebe mensup olduğu ithamlarına uğramasına fırsat vermiş ve bunun üzerine bu büyük âlim Rey’de kürsiye çıkarak aleyhlerinde şiddetli vaazlara başlamıştı. F. Râzı’ye talebe olarak işe başlayan bir Bâtınî onu bir gün mutalea odasında, yalnız bularak, hançeri göğsüne dayadı ve ona bir daha Bâtınîler aleyhinde konuşmamasına dair yemin yaptırdı (Dozy, Tarih-i İslâmiyet, trc. A. Cevdet, İstanbul 1908, s. 399-401). Yine bak. Kiragos, TM. II, s. 147; L. V. Stroeva, Bâz-pesin-i Hârizmşâh ve Ismâiliyân-i Alamût, Fars. trc. K. Keşâverz, Râhnumây-i kitab, XII (1342), s. 863-873. v

29 İbn Kalanisî, s. 151-156.

30 İbn ül-Cevzî, IX, s. 150; İbn ül-Esîr, X , s. 231.

31 îbn Kalanisî, s. 162; îbn üI-Esır„ X, 169; İbn ül-Cevzî, IX 163; Abhâr üddevle, s. 82,

32 Cüveynî, II, 212; îmâdeddin, s. 90-91, 117; İbn ül-Esîr, X, s. 186-188; Tarih-i Güzide, 456; Anonim, 25; Zekeriya Kazvini, 397; Yâkut, III, s. 451.

33 îbn ül-Esîr, X, s. 231.

34 Bak. Resmî vesikalar, s. 106-108.

35 Bunlar hakkında yine ÎA. deki Bâbek, BâUnîler, Haşan Sabbâh, Haşşâşîn, îsmâ’ilîler (B. Lewis, The Origins of Ismâ’ilisın, Cambridge 1940) maddelerine de bakılabilir. Melikşâh ile Haşan Sabbâh arasındaki mektupların uydurma olduğuna dair iddiaların ciddî bir tenkide dayanmadığım ve bu mühim: vesikaların bu sebeple kullanılmadığını tekrar belirtelim.

36 Bak. Osman Turan, Türkler ve İslâmiyet, s. 461-463; Cihân hâkimiyeti, I, s. 63-74

37 Mathieu, s. 196-197.

38 Brosset, I, s. 349. ’

39 îbn ül-Cevzî, IX, s. 56; îbn ül-Esîr, X , s. 64; imâdeddin, 78.

40 İbn ül-Cevzî, IX, 17, s. 63.

41 İbn ül-Cevzî, VIII, s. 325; îbn ül-Esîr, s. X, 39-40.

42 Bak. W. Fischel, Jews in the economic and political life of Mediaeval İslâm, London 1937, s. 33; L. Massignon, L’Influtmce de Vİslam au Moyen Age sur la fondation et l’essor des banques Jııives, Bull. Ecole Oriental I, (1931), s. 3-12.

43 Mücmel üt-Tevârih, s. 523; Yâkut, Mu’cem ül-Büldân, I, 208 .

44 A. Mazahery, La Vie quotidienne des musulmans au Moyen-âge, Paris 1951, s. 122; A. Mez, Renaissance, s. 33-35.

45 Mathieu, s. 201; Anili Samuel, s. 455.

46 Anili Samuel, trc. Brosset, St. Petersbourg 1876 s. 451, 455.

47 Mathieu, s. 204; S. Örbelian, Hîstoire de la Siounie, trc. Brosset, St. Petersbourg 1864, s. 182, 183.

48 Bak. Aşağıda bahis, 10, s. 254-260. Daha fazla bilgi edinmek ve Türk insanlık idealini anlamak için bak. Cihân hâkimiyeti, II, s. 131-197.

49 Usâme, Kitâb ul-itibâr, s. 175.

50 Bak. Bölüm VII, bahis 4. Melikşâh’ın mezhepler-arası geniş düşüncesi hakkında güzel bir fıkra da Siyâset-nâme zeylinde (s. 15) vardır.

51 Muntecib ud-din, ‘Atabet ubketebe, s. 35, 83; Bretschneider, I, s. 91.

52 Zekeriya Kazvînî, Asâr üd-bilâd, s. 377-379, 520; Barthold, Dersler, s. 130-132.

53 îbn Batuta, I, s. 406-413

54 ‘İmâdeddin, s. 2 7 ; İbn Hallikân, II, 59.

55 Tuhfet ül-mülûk, B. Mus. Or. 7863, s. 62b~64a; Bu eser hakkında bak. Said Neflsî, Mihr Mecmuası, I (1312), sayı 6, 7, 8.

56 Muhyiddin Kuraşî, Tabâkat ul-hanefiyye, Haydar-âbâd 1332, I, 375.

57 Ahbâr ud-devle, s. 125. 57a Bak. el-M unhz trk. trc., İstanbul 1948, s. 66.

58 Mekâtib-i fârisî-i Gazzâlî, nşr. A. İkbal, Tahran 1333, s. 3-12; nşr. M. Sâbitî Tahran 133, s. 9-28; ibn Hallikân, I, s. 587; M. Şerefeddin, Sultan Sancar ve Cazzâlî, İlahiyat F. Mec. I, s. 42-51; Kasım Kufralı, GazzâU, İA. IV, 749-750. Sancar’m Mu’izzi’ye bir beyti için 1000 dinar verdiği rivâyet edilir [Çahâr – Makale, s. 43].

59 Zekeriya Kazvini, s. 412.

60 Siyâset-nâme, s. 145; Ahbâr üd-devle, s. 67; ‘imâdeddin Îsfahânî, s. 59.

61 Ahbâr üd-devle, s. 125; ‘imâdeddin İsfahânî, s, 275; İbn Hallikân, I, s. 272.

62 Abd ül-Celil Kazvinî, s. 47, 106, 169, 280; Abdullah Kaşânî, Dk>ân, s. 261.

63 Bak. Osman Turan, Türkler ve İslâmiyet, s. 461-465; Les Souveraim Seldjoukides et leurs sujets non-musulmans, s. 60-100.

64 Râvendî, s. 18.

65 Abd ül-Celil Kazvînî, s. 48.

66 ‘İmâdeddin, s. 95; Siyâset-nâme, s. 140.

67 Bayhakî zeyli III, s. 1464.

68 Bak. Bayhakî, s. 229, 242-243.

69 Cihân-guşâ. I, s. 76; Kâşgarlı Mahmud, I, s. 288; III, 60; Barthold D ersler, s. 52.

70 Asâr ul-bilâd, s. 412; Subki, Tabakat uş-Şâfiyye, Kahire 1966, IV, s; 313, 314.

71 Medreseler için yine bak. Mescid, İA, s. 50*52.

72 Siyâset-nâme, s. 154.

73 Efdaleddin Kirmanı, Vakayi4 Kirmân, s. 29.

74 Bak. îbn Şaddâd, 24b. Bölüm III, 7.

75 K. Ravzatayrı, Bulak 1287, I, s. 14. ı

76 İbn ul-Fuvatî, Havâdîs ul-Câmi’a, Bağdad 1351, s. 59, 62, 83, 181; ibn Kesîr, ” XIII, s. 139-140; Bedriiddin ‘Aynî, ‘İkd ul-Cumân, Veliyeddin Ef. 2391 (X IX ), s. İJn” 162; Osman Turan, Celâleddin Kar a tay, Belleten XLV , s. 71-80.

77 îbn Ha cer, Durar ul-kâmine, YI, s. 339-340.

78 Mu’cem ul-Buldân, I, s. 10; IV, s. 144.

79 M. Nesevî, Sîretu Çelâluddin Mergiibiti, nşr. O. Houdas, Paris 1891, s. 50, fr. trc. 84.

80 îbn ul-Fuvatî, s. 350; îbn Şâkir, II, s. 149.

81 Vakayi-i Kirmân, s. 27.

82 îbn ül-Esîr, XII, s. 94.

83 Zekeriya Kâzvînî, Asûr ul-biîâd, s. .340, 387; Tacârıb us-selef, s. 270.

84 Bar Hebraeus, Chronography, s. 399, îbn Şâkir, I, s. 271.

85 îbn ul-Fuvatî, s. 67.

86 îbn Hallikân, II, s. 345.

87 İbn ul-Cevzî, IX, s. 60, 70; îbn ül-Esîr, X, s. 34; îbn Funduk, Tatimma Sııoân al-hikma, nşr. M. Shafî’, Lahore 1935, I, s. 115, 119, 163; Mîrhând, IV, s. 85; Osman Turan, Tarihî Kronolojinin Esasları, Ankara 1954, s, 66.

88 T. S. Hikma, s. 162-164; Tarıh-i Bayhak, s. 233.

89 İbn Hallikân, II, s. 244; İbn ul-Esîr, X,s. 237; İbn Ebi Usaybî’a, I, s. 283; İbn Şâkir el-Kütübî, el-Vâfî, II, 313; İbn Ha cer, Durar, III, s. 325; Aydm Sayılı, The Observatory in İslam, Ankara, 1960, s. 175. Atabeg Nureddin Mahmud’a aid mühim bir güneş saati üzerindeki 554 (1160) tarihli kitabede “zamanın saatlerini ve namaz vakitlerini öğrenmek için al-Kasım bin Hibetullâh’ın tilmizi Ebu’l-Farac ‘İsa’nın eseri” [P. Casanova, La Montre du Sultan Noûr ad-din, Syria (1923). s. 284] kaydı Bedî‘in şöhret ve tesirini gösterir. Memlûk emîri Mengli Buğa’ya aid güzel bir usturlab da, 1366 da, muvakkit Ali bin al-Şâtır tarafından yapılmış ve bize kadar gelmiştir [S. Reich et G. Wiet, Un astrolahe Syrien du XIV esiecle, Bull. İnst. Fr. d’Aıjcheologie Orientale, XXXVIII (19393, s. 195].

90 İbn Funduk, Tatimma, s. 161-162; Hamdullah Kazvînî, Nuzhet ul-Kulûb s. 26; Ziyc-i Sancarî, B. M. Or. 6669, Hamîdiyye, No. 869; M. Meyerhof, The Legacy of İslam, s. 342.

91 Yâkut, Mu’cem ul-buldân, III, s. 377; İrşad, nşr. D. S. Margoliouth, IV, s. 212, 410; Tatimma s. al-hikma, s. 140

92 Z. Kazvınî, Asâr ul-bilâd, s. 525, 533; Mucem ul-udebâ VII, s. 148; İbn Hallikân, II, 107-108; F . Köprülü, T. Edebiyatı Tarihi s. 238.

93 îbn Funduk, Tatimma, s. 124, 125, 133, 140, 141, 156, 160, 163-165, 170; aynı müellif, Târih-i Bayhak, s. 233; İbn uî-Kıftı, Târih ül-hukemâ, s. 343-346; İbn Hallikân, II, s. 252-256; îbn Usaybfa, II, s. 32; Yâkut, Mu’cem ul-udebâ, VII, s. 146; Ebu’l-Ferec, Muhtasar üd-düvel s. 363-365; İbn ul-Azrak, 197b; Ahbâr uddevle, s. 95; Cuveynî, II, s. 5-6. İbn ül-Esîr, XI, s. 34.

94 Râvendı, s. 18.

95 Cuveynî, I, s., 53-55,

96 Tatimma, s. 100.

97 Turkestan, s. 308; İslâm Medeniyeti Tarihi, s. 100.

98 Barthold, Turkestan, I, s, 38; Said Nefisî, Bayhâkî zeyli III, s. 1467.

99a Bu mühim risâle Mehmed A. Köymen’in himmeti ile neşredilmiştir (Risâle-i Senceriyye, Dil, Tarih Fakültesi Doğu dilleri I, 3 (1969), s. 15-55). Bu âlim hakkında burada kaynaklar gösterilmiştir (s. 16).

99 Çahâr-makale, GM. s. 43; ‘Avfî, Lübâb ul-Elbâb, s. 35, 37, 40-47, 49, 53, 310.

100 Bâvendı, s. 283.

101 Efdaleddin Kirmani, s. 24. Yukarıda Alp Ârslan’ın da okur-yazar olduğunu kaydetmiştik (III. 14).

– 102 Selçuk devri Fars edebiyatı hakkında toplu bil için Nizâmî’i ‘Aruzî, Çahârmakale; ‘Avfî, Lubâb ul-Elbâb; Râvendî, s. 187-207; E. Browne, Uternry History of Persia, II, s. 186-190, 297-368.

103 Siyâset-nâme, s. 61, 62, 65.

103a İbn ul-Cevzî, IX, s. 72

104 Nuzhet ul-kulûb, s. 28; Târih-i Güzîde, s. 449.

105 İbn ul-Cevzî, IX, s. 70; Gaffârî, Nigâristân, 58a .

106 Medeniyet-i îslâmiyye Tarihi, II, s. 56-69.

107 İbn ul-Cevzî, IX, s. 69-74; İbn ul-Esîr, X, s. 73; İbn Hallikân, II, s. 161-164; Sibt,

102a; Râvendî, s. 131-132; Nüzhet ul-kulûb, s. 123, 190, 193-195, 197; Mîrhâııd, IV, 85; Hândmîr, Meâsir ül-mülûk, 94a.

108 Istahrî, s. 287-288; İbn Havkal, s. 481, 488; İbn ul-Fakîh, s. 316; Barthold, s. 235-236.

109 Chavannes, s. 111.

110 Gerdîzî, Zeyn ul-ahbâr, s. 3; Barthold, Türkistanın Suğanhş tarihi, Taşkent 1926, s. 45.

111 Rahat us-Sudûr, s. 171.

112 îbn ul-Esîr, XII, s. 151; Cuveynî, Cihân-guşâ, s. 128.

113 E. Bretschneider, Medieval Researches, I, s. 38, Sİ, Cihân-guşâ, I, s. 94.

114 The Travels of Marco Polo, trans. A. Ricci, London 1950, s. 63.

115 Seyâhat-nâme, I, s. 428-429.

116 Mucem ul-buldân, III, s. 122.

117 Corel Zeydân, Medeniyet-i îslâmiyye tarihi, tr. trc. İstanbul 1329, II, s, 210.

118 Bayhakî, s. 540. Bu münasebetle A. R. Guest’in Fustât (Kahire) m kuruluşu hakkındaki tedkikî (JRAS, 1907, s. 49-82) ve R. Brunschvig’in Urbanisme Medieval et droit musulman (R. E. Isl. 1947, s. 127-155) adlı makalesi de zikredilebilir..

119 Bak. aşağıda, bahis, 12.

120 Bundarî, s. 242; Z. Kazvînî, Asâr ül-bilâd, s. 387; İbn Funduk, Tatimma. s. 127-129.

121 îbn ul-Fuvatî, s. 64.

122 îbn Hallikân, II, s. 108. i 22a Subhi, Tabakat uş-Şâfiyye, Kahire 1966, IV, s. 314.

123 Nasreddin Münşi Nesâim Eshâr, nşr. Celâleddin Urmevî, s. 65.

124 İmâdeddin İsfahânî, s. 137. ‘

125 îbn Bîbi, s. 193.

126 Vakıflar Umum Müdürlüğü Arşivi, defter 584, s. 290.

127 Bak. Süheyl Ünver, Selçuk Tababeti, s. 40-82; Osman Turan, Resmi Vesikalar, s. 50-57.

128 Bak. Keşf uz-Zunûn, I, 826, II, 1771; Adnan Adı var, Osmanıl Türklerinde ilim, İstanbul 1942, s. 13; Süheyl Ünver, Cerrâhiye-i İlhaniye, İstanbul 1939

129 Resmî Vesikalar, s. 53; Zekeriya Kazvînî, s. 384.

130 îbn Cubayr, Rihle G U , 42, 51, 240, 283.

131 İbn ul-Esîr, Târih ul-Atabekiyye, s. 309-312; Ebu Şâme, K. Bavzatayn, I, s. 15-18, 262-268, 270; İbn Vâsıl, M uferric ul-kurûb, I, s. 283-284; îbn Cubayr, s. 42, 284-285.

132 Nüveyrî, Nihâyet ul-Ereb, Köprülü kütüph. No: 1188, s. 291a.

133 Ebu Şâme, K. Ravzatmjn I, s. 15. Mahkemelerde hüküm darın dâvâ edildiği ve avukat kullanıldığına dair bu mühim kayıt münasebetile bak. E. Tyan, Histoire de VOrganisation judiciaire en pays d’Islam, Paris 1938, I, s. 394-406.

134 İbn Hallikân, I, s. 550-555; İbn ul-İmâd, Sezer ât uz-zeheb, V, s. 138-140; Z, Kazvînî, Asâr. s. 290; İbn Kesîr, XIII, s. 137; A. Ateş, Mevlid, (mukaddime), Ankara) 1954.

135 İbn Batuta, I, s. 243; Herevi, s. 58.

136 el-Omarî, s. 42; Marco Polo, s. 21; V. cîe Beauvais, bahis 141, 143; İbn Sa’td, 98b.

137 İbn Hacer, IV, s. 61; Geza Feher, Türk kültürünün Avmpaya tesiri, II. Türk Tarih Kongresi zabıtları, s. 317.

138 İbn Bîbî, s. 387; M. Nesevî, S. C. Mengübirti, s. 20; Ebu Bekir Tahrani, Tarih Diyârbekriyye? s. 235.

139 Bak. Osman Turan, İktâ, İA, VI, s. 956-958.

140 Osman Turan, Droit terrien sous les Seldjoukides de Turquie, R. E. İslamiques (1 9 4 8 ), s. 25-49; Türkçesi, Belleten, XLV II, s. 75-559; Ch. Diehle, L es Grands problem es de Vhistoire Byzantine, Paris, 1947, s, 102-107; G. Roullard, La V ie rurale dans VEm pire byzantin, Paris, 1953, s, 103-117, G. Ostogorskij Feodalite Byzantine, Bruxelles 1954.

141 Selçuk kaynaklarında Zalifra şeklinde geçen kasaba olup, p. Wittek burasını Devrek ile birleştirmektedir. Bak. Toponymie, Byzantion (1935) s. 42.

142 Osman Turan, Les Souverains Seldjoukides et leurs sujets non-mosulmans, Studia Islamica, I, s. 88-91.

143 M. Şerefedıdin, Şeyh Bedreddin, İstanbul 1925; Ahmed Ateş, Muhyiddin Arabi, I A; L es Souverains Seldjoukides, s. 76-84; Cihân hâkimiyeti, I, s. 202-208; II, s. 145-154. Rumların Mevlânâ’ya E fendi, zevcesine Kyra (hatun) hitaplarını da hatırlatalım, ki bu kelimeler onun nasıl benimsendiğini gösterir.

144 Abu’l-Farac, s. 408

145 Baybars Mansûrî, 52a; W. Rubruck, tere. Rockhill, s. 166, 191.

146 Târih-i Mübârek-i Gazanî, s. 85, 92, 94, 120; Abu’l-Farac, s. 507.

147 Aksarayî, s. 327; Futâhat, IV. s. 604.

148 Aksarayî, s. 153.

149 y Gnımel, J^eon, metropolite cFAınasee, X lle siecle, Etudes byzantiüs, T, III, (1945), s. 168; yiııe bak. yukarıda, s. 214-216.

150 îslâm kaynaklan eski alışkanlıkla Anadolu’dan umumiyetle “Diyâr-i R ûm ” olarak bahsederler ve XIV üncü asırdan sonra bazan da Bilâd üt-Türk (el-’Oınarî) tabirini kullanırlar. Bu sebeple Rûmî tabiri Rum veya Anadolu türkü mânasına geliyordu. Garp kaynaklan Guillaume de Tyr (doğ. 1130) den beri artık Romania tâ­ birini tamamiyle terk edip hep Turquia admı kullanırlar. İkinci Haçlı vekayi-nâmecisi Odon de Deuil Antakya’ya kadar sahilleri Romania ve îç Anadolu’ya Turquia adiyle anar. X III. asırda ise seyyah Rubruck Tuna’dan Moğolistana kadar uzayan bozkırları “ Comania” (Koman, İslâm kaynaklarında Deşti-Kıpçak: Kıpçak-eli), Kı­ rımı ve havâlisini Hazar-eli (Gazaria) ve Türkistanı da “ Büyük Turkia” adiyle anarken Anadolu’yu sâdece Turkia (memleketi, sultanı, şehirleri ve tüccarları) adiyle kaydeder. Artık Marco Polo da Türkistan için Büyiik Türkiye der. Vincent de Beauvais, B. Pegolottı ve başkaları hep Turchia ve Turkia (bazan Turkomania} adını kullanırlar. Ermeni Hayton “Türkler Türkiye’nin hâkimi olduktan ve sultanın idaresinde burada yerleştikten sonra Lâtinler bu memleketi Turquia adiyle anıyorlar” demekle durumu açıkça belirtir (D oc. Arm enniens, II, s. 132) Urfalı Vahram da Türkistan admı kullanmıştır (D oc. A rm em ens, I, s. 53 ). Tanzimatçılar Avrupalıların kullandığı Tunqia’yı bazan Türkistan ile tercüme ediyorlardı. İşte bu esasa ve tarihî realiteye uygun olarak Selçuk devri için Türkiye ve Türkiye Selçukluları adlarını kullanmayı tabiî buluyoruz. Zaten eski kaynakların “R um Selçukluları” tâbiri iltibasa sebebiyet verdiğinden ve mânayı ifade etmiyeceğinclen, onun yerine kullanılan Anadolu Selçukluları adı da, Anadolu tâbiri eskiden çok dar bir mânaya geldiğinden ve tarihte hiç bir zaman Selçukluları göstermediğinden Selçuk devri için Türkiye isminin kullanılması İrem ilmî ve hem de amelî bir ihtiyaç idi. Bu sebeple bütün araştırmalarımızda daima Türk devri Anadolusu için Türkiye adını kullanmayı tabiî bulduk. Bu hakikate ve tarihî zarurete rağmen, gariptir, ki benim “Orta çağlarda Türkiye – Kıbrıs M ünasebetleri” adlı makalem hakkında bir yazı yazan Yunanlı meslekdaş E. A. Zachariadou’mm “Prof. Turan’m makalesi unvanı oldukça mânalıdır. Bildiğime göre Küçük Asya’da “Türkiye” mevcut değildir” ifadesiyle beliren endişeyi ve bilgi kifâyetsizliğini de gidermiş oluyoruz. (İstorikys kai Ethnologiky, Athena. 1963-1964).

151 Histoire anonyme de la Premiere Croisade, nşr. L. Brehier, Paris 1924, s. 95; Osman Turan, A ltun-aba vakfiyesi, Belleten XLII, s. 208-211.

152 F. Köprülü, Influence du chamanisme Turco-Mongol sur les Ordres mystiques musulmans, îstanbuî 1929, s. 1-19.

153 Souverains Seldjoukides, s. 86.

154 M ukaddime tercümesi, II, s. 100.

155 H. Pirenne, M edieoal Cities, Princeton 1948, s. 2-3-25, 27, 30, 35

156 Süryânî Mihael, III, s. 236; Osman Turan, Türkiye Selçukluları hakkında Resmi Vesikalar, s. 121-123

157 Bak. Resmî vesikalar, s. 109-119; Orta çağda Türkiye Kıbrıs münasebetleri, Belleten CX.

158 Bak. Osman Turan, Selçuk kervansarayları, Belleten XXXIX (1946) s. 471­ 496; Celâleddin Karatay ve Vakfiyeleri, Belleten XLV (1948), s. 49-71.

159 îbn ul-Esîr, XII, s. 94.

160 Süryânî Mihael, III, s. 237.

161 Bak. L. Khalkokondylas, fr. trc. s. 47; Osman Turan, Selçuklular zamanında Sivas şehri, D. T. C. Fakültesi Dergisi, IX, 4, s. 447-457.

162 Seyâhat-nâme, İstanbul 1333, I, s. 210 ve dev. Akı türkçe Cömet demektir (D îvân, I, 84; K utodgu bilig).

163 Mesâlik ül-absar, nşr. Fr. Taeschner, s. 2, 16, 20.

164 Aksara3ri s. 190.

165 Celâleddin Karatay ve Vakfiyeleri, Belleten XLV, s. 26-27; II. Keyhusrev, IA, VII, s. 626.

166 Bak. Selçuk Kervansarayları, s. 489-49L

167 Kâşgarlı Mahmud, III, s. 129; Besim Atalay tercümesi, III. s. 172.

168 Kâşgarlı Mahmud I, 83, 92, 274, 384 tercüme.

169 el-Omarî, s. 20.

170 îbn Ül-Esîr, XII, s. 179; el-Omarî, s. 20.

171 ibn Batuta, Seyâhat-nâme, I, s. 328; V, de Beauvais, kitap X X X I, bahis 143; el-Omarî, s. 9 ,2 0 ,3 5 ; Kalkaşandî, Subh ul- aşâ, XIV, s. 151; İbn ul-Azrak, Târih M eyyâfârkîn, 172b; W . Rubruck, s. 277; Pegolotti, s. 43, 295; Marco Polo, nşr. YuleCordier, I, s. 43-44; W . Heyd, II, s. 366-367.

172 Chavannes, s. 203

173 îbn Bîbî, s. 155. Cam sanayi eski Yunan-Roma’dan İran yolu ile Fergana’da yerleşmiş ve Hicretin ilk asırlarında çok ileri olan bu san’at oradan da Çine geç­ miştir, ki Yunanca byrullos, Farsça billûr ve Çince Pi-lu-li kelimeleri bunu açıkça göstermektedir (Barthold, Fergana, I. A. IV. 559).

174 M. Nesevî, S. C elâleddin M engübirî, s. 186; Quatremere, Histoire des Mongols, s. 132, 136; Brosset. I. s. 458; D ustûr-nâm e-i Em evî, s. 60, 61, 64.

175 D ustûr-nâm e, s. 59. Barutlu topun Avrupa’da tekâmül ettiği kabûl edilmekte ise de en büyük toplar da yine Fatih tarafından dökülmüş ve İstanbul muhasarasında kullanılmıştır.

176 I, s. 325.

177 İbn Sa’îd, 106a

178 Ahmed Caferoğlu, Türk onomastiğinde at kültü, TM, X, s. 201-212.

179 F. Grenard, Grandeur et decandence de VAsie, s. 10-13; P. Pelliot, La Haute Asie, 7, 10; O. Turan, O. H. Türk Takvimi, s. 105.

180 Bursa Orhanıye kütüphanesi, 46a-48a; Zeki Velidi Togan, Giriş, s. 167. Bayhakî, s. 757; Chavannes, s. 168; Siyâset-nâme, s. 95; Z. Kazvînî, s. 523.

181 Usâme, Kitâb ul-itibâr, nşr, Hitti, s. 76; Nesâim ül-Eshâr ,s. 68.

182 Ortaçağ Türkiye iktisadi tarihin de ele aldığımız bu mevzuda burada kısa bir bibliyografya verelim: İbn Bîbî, s. 44, 49, 95, 96, 155, 216, 244, 272, 411, 448; el-Omarî, s. 15, 20-22, 31, 35, 36, 43; İbn Batuta, I, s. 328, 335; îbn Ül-Esîr, XII, s. 149, 150; Ebi’I-Fidâ, II, s. 134, 135; Aksaray!, s. 62; ‘Aynî, îk d ul-Cum ân, Câ- rullah ef. 1588, I, 68b; tbn Sa’îd, 86a, 97b, 99b; Şemseddin Gezeri, T uh fet ul-acâib, B. N. 2172, 77b; İbn Cubayr, s. 241-242; îbn Havkal, I, s. 224; İbn ul-Verdî, II. acâib, 51a; Zekeriya Kazvînî, s. 531; Şemseddin Dimaşkî, nşr. Mehren, Petersburg 1866, s. 228; Baybars tarihi, trc. Ş. Yaltkaya, s. 57; îbn Havkal, II, s. 245; Kalka- şandî, Subh ul-a’şâ, V, s. 343, 356; Marco Polo, s. 20, 21, 25; M. Heyd, I, s. 298, – 303; II, s. 109, 565-570, 623, 631, 643, 669, 674, 696, 697, 703, 706, 707; Mas Latrie, Relations de l’île de Chypre avec l’Asie Mineur au Moyen-âge, Paris 1879, s. 204-270; Bratianu, s. 140, 183, 203, 206; türlü vakfiye kayıdları. Anadolu, Erzincan, Mardin, Hısn Keyfâ ve Siird kumaşları için Mükâtebât, s. 177, 188, 199. îbn Haldûn Çin, Hind, Türk ve Hıristiyan memleketlerde sanayiin ileri olup başka ülkelere oralardan getirildiğini söyler (Mukaddime, II, :s. 320). R. B. Serjeant İslâm ülkelerinde dokuma sanayii hakkında bazı araştırmalar yapmıştır (Ars Islamica), IX (1942), X (1943) ve XI-XII (1946).

183 îbn Bîbî, s. 172-182

184 İbn ül-’Adîrn, Fr. trc. E. Blochet, Histoire d’Alep, s. 202.

185 İbn Bîbî, s. 120, 214-220, 233, 349, 370.

186 Bak. Osman Turan, Celâleddin Karatay ve Vakifiyeleri, s. 37.

187 el-‘Omarî, s. 15; Kalkaşandî, XIV, s. 157

188 îbn Bîbî, s. 653; Aksarayî, s. 92-95, 145, 146; Baybars tarihi, tere. Şerefeddin Yaltkaya, İstanbul 1941, s. 23, 57; el-‘Omarî, s. 15; Kalkaşandî XIV, s. 157.

189 Zehebî, Tarih ül-îslâm, No: 3014, 87a-90b.

190, Aksarayî, s. 248, 280, 307.

191 ibn uI-Furat, nşr. Zurayk, VII, s. 28.

192 Quatremere, Histoire S. Mamlouks, s. 36.

193 Abu’l-Farac, Chronography, s. 454; Aksarayî, s. 112; Menâkib ül-ârifin, nşr. Tahsin Yazıcı, I, s. 485

194 Aksarayi, s. 259.

195 Caca oğlu vakfiyesi, nşr. Ahmed Temir, Ankara 1959. s. 33, 36; Bezm u rezm, s. S27.

196 Karatay Vakfiyeleri, s. 55-56; Altun-aba Vakfiyesi, Belleten X L II (1947), s. 201-204; Vakıflar Umum Müdürlüğü Arşivi, defter 604, s. 67.

197 tâbi 197 Elimde bulunan vakfiyesine göre.

198 Vinç e r i t de Beauvair, V, kitap X X X I, bahis 143, 144, kitap X X II, bahis 28; Marco Polo, s. 20, 21, 25; Hayton, s. 132; Joinville, nşr. Natalis de Wailly, Paris 1872, s. 64; B. Pegolotti, s. 57, 58.

199 İbn Bibi, s. 411, 613, 624.

200 Nüzhet ul-kulûb, s. 109, 117, 120; Zeki Velidi (Togan), Moğollar devrinde Anadolu’nun İktisadî vaziyeti, THIT. Mec. I, s. 1-41

201 Bu hususa dair rakamlar ve kaynaklar Orta çağ Türkiye İktisadî Tarihi’nde tafsilâtiyle verilmiştir.

202 Kitâb surat al-‘arz, s. 469.

203 M. D. Anadolu’nun iktisadi vaziyeti, s. 29-30.

204 Les Origines de VEmpire Ottoman, Paris 1935, s. 67; Türkçesi, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara 1959, s. 55.

Türkiye’nin zenginliği, devrinde, isâbetli bir görüşle: “ticâretin geniş­ liği, gümrüklerin azlığı, istihsalin bolluğu, otlak ve hayvanların çokluğu ve memleketin denizlerle çevrili” bulunmasiyle izah ediliyordu(169). Türkiye, İran, Suriye ve Irak’a mebzul hayvan ihraç ediyor; meşhur atlarım da ağır bir fiyatla satıyordu. 1226 da Erzurum’dan Tebriz’e giden bir kervana mensup bir tâcir, bir defasında 20.000 baş koyun sevketmişti(170). Memlekette bol buğday, pirinç ve pamuk ziraatı yapılıyor; Sivas yakı­ nında demir, Kastamonu ve Diyarbekir civarında bakır, Luluve (Ulukış­ la) da demir, Bayburt (Gümüş-hâne), Gümüş (Gümüşhacı-köy) ve Kü­ tahya havalisinde gümüş madenleri çıkarılıyor; Şarkî-Karahisar (Şebin Karahisar) ve Kütahya’nın zengin şapları İtalya’da inkişâfa başlayan dokuma sanâyiî için de ihraç ediliyordu. X III üncü asır ortalarında Sultandan bütün Türkiye şaplarının işletme imtiyazını alan biri Venedikli, diğeri Cenevizli iki tâcir Konya’da bulunuyor idi(171), V. de Beauvais Anadolu’da sekiz tuzla olduğunu da kaydeder, ki bunlardan bazılarına (Sivas) ait bir vakfiye elimizdedir. Türkiye’de sınaî istihsal ve ihracât da çok ileri bir derecede idi. Ço­ğu göçebeler tarafından yapılan ve Aksaray, Erzurum ve Uşak’a nisbet edilen nefis halılar yalnız Avrupaya değil îslâm ülkelerine de sevk ediliyordu. Gök-Türkler zamanında Türkistan halıları çok meşhur idi. 719 da Buhara Tuğşad’ının ve Hatunu’nun Çin imparatoriçesine gönderdiği hediyeler arasında işlemeli iki büyük halı da vardı(172). Eskiden İslâm dünyasında halıları meşhur olan Kalîkalâ (kalî, kaLîçe ve galiba halı kelimesi buradan gelir) yâni Erzurum Selçuklulardan sonra ehemmiyetini kaybetti. îran halıcılığı ise Selçuklulardan çok scnra ancak X V I. asırda, şöhret kazanır. Anadolu’da istihsal edilen pamuk, yün, Şark-Garp müelliflerinin hayranlıkla bahsettikleri tiftiklerden ve hattâ ipekten çeşitli kumaşlar yapılıyordu. Malatya’da kumaş (sûf) dokuyan 12.000 tezgâh (navl) vardı. îbn Havkal’m bahsettiği Meyyâfârkîn’in ipek tülleri, ve mendilleri daha X uncu asırda îslâm memleketlerinde rağbette idi. Keykubâd’ın Venediklilerle yaptığı ticârî muahedede ve B. Pegolotti’nin eserinde ham ve işlenmiş ipek de ihraç malları arasında zikrediliyor ve ticârette “Türkiye ipekleri (Seta Turchia) adiyle tanınıyordu. Aksaray’ın halıdan başka denizci örtüleri de çok meşhur olarak ihraç ediliyordu. Antalya kernhâ (ipekli) ları, Erzincan Buharinlen, Mardin ve Muş pamukluları, Karaman’m renkli kumaşları ve hamam takımları, Denizli’nin altın işlemeli (ak-‘alemlü) bezleri, Ankara ve Sivas’ın yünlü kumaşları, Diyarbekir ve Kastamonu’nun sahtiyanları çok meşhur olup Avrupa’ya ve Şarkın sanayii ileri beldelerine ihraç ediliyordu. Osmanlılarm yerleştiği Bursa’da ve Karasi beyliğinde “hesapsız ipek istihsal edilir ve dokunan dîbâ (ipekli) lar Hıristiyan memleketlerine sevk edilir” idi. Orleans dukası Louis Türkiye’den on iki kadifeli hah getirtmişti. Alâaddin Keykubâd’a ait olduğu yazılarından anlaşılan ipek üzerine altın tel ile işlenmiş nefis bir hah bu münasebetle Fransaya gitmiş ve Sivas’ta satılmıştı. Konya, Sivas, Kırşehir boya-hâne, cendere-hâne, kârhâne ve sa~ bunhâneleri kumaşları boyuyor veya boya imâl ediyor; halkın evlerini aydınlatmak için kullandığı nebâti yağlar bezirhâne’lerde çıkarılıyor; sabun imalâtı da buralarda yapılıyordu. Zenginler ise evlerini, daha lüks madde olan balmumu ile aydınlatıyordu.

Dokuma sanâyiînde ve tababette kullanılan bir çok nebatlar da Anadolu’dan ihraç olunuyor idi. Konya, Antalya, Mardin, Ergani şehirlerinde şaraphaneler vardı. Denizli’nin nar şarabı meşhur idi. Anadolu’nun cenup sahilleri Mısır’a devamlı surette kereste ihraç ederdi. Selçuklu âbidelerinde gördüğümüz, zarif çiniler kâşi-hâne’lerde yapılmakta idi. (Vakfiye kayıtları). Köle ticâreti de çok ileri idi. Şimâldeıı gelen Kıpçak, Rus ve Çerkeş köleleri Anadolu’dan îslâm ülkelerine, bilhassa Mısır’a gidiyor ve Eyyûbî, Memlûk devletlerinin ordularını, saraylarını dolduruyordu. Sivas köle ticâretinin büyük merkezlerinden biri idi. Baybars Sivas’tan satın alınmış bir köle idi. Bu sebeple.Abaga han bu sultana, bu menşei dolayısı ile, hakaret mektupları gönderiyordu. Anadolu hükümdarları icâbında Mısır-Suriye sultanlarını kendilerine köle ihracını yasak etmekle tehdit ederlerdi. Selçuk sultanlarının Bizanslılara zaferleri neticesinde îslâm ülkeleri kölelerle, câriyelerle dolardı.Bu. köleler arasından yüksek emirlerden başka pek çok da ilim adamı yetişmişti. Selçuk Türkiye’si bu istihsal ve ihracatına karşılık İslâm ülkelerinden, şimalde Bulgar ve Kıpçak-eli (Deşt-i Kıpçak-Kumania), Bizans ve Avrupa’dan da geniş ölçüde ithalât yapıyordu.

O zaman için lüks bir gı­ da maddesi olan, şeker Mısır, Şam ve Irak’tan geliyor; yüksek ve zengin tabaka tarafından istihlâk ediliyor; halk da şekeri bal, pekmez ve meyvelerden alıyordu. Bununla beraber Pegolotti Antalya’dan ihraç edilen maddeler arasında şekeri de sayar. İbn Bîbî de Aiâiyye düzlüğünde bir “Şeker-hâne” olduğunu ve Alâaddin Keykubâd tarafından inşâ edildiğini bildirmektedir, ki bu o zamanda bu sâhillerde, limon ve portakal gibi, şeker kamışının da bulunmasiyle veya idhalâtla mümkündü. Memlekete Mısır, Bağdad, Şam, Tebriz’de imâl edilen çeşitli kumaşlar ve şimalin Türk halkları tarafından ticârete sevkedilen kürkleri, Rus ketenleri de geliyordu. Öte yandan gerek ham deri, gerekse mamûl deri maddeleri de ihraç ediyordu, ki bunlar arasında Kastamonu marokenleri meş­ hur idi. Irak’tan cam ve âvizeler geliyor; Erzincan’da kandiller yapılıyordu. Bizans’ın İstanbul ve başka şehirlerinde dokunan ve Rûmî adını alan dîbâ, atlas ve iskarlâfları yüksek muhitlerde pek rağbette idi. Bununla beraber Anadolu’da da iskarlât imâl ediliyor ve Türk kızları bu sanâyide maharetlerini gösteriyordu(173).

Sonraları da Avrupa’dan miğfer­ler, Mağribî mancınıklar, gümüş Venedik tulgaları, fenerleri, Frenk kalkanları, zırhlar, Şark ticâreti sâyesind’e İtalya’da kurulan sanayi dolayısiyle bazı kumaşlar, türlü memleketlerden sabun, kurşun, pamuklu (kutnî) lar ithal ediliyordu. Asker bir millet olarak Türkler silâhlarının çoğunu memleketlerinde yapıyorlardı. Şehirlerde ok yapan ustalar “okçular çarşısında” çalışıyorlardı. Germiyan’da çelikten süslü harp silâhları imâl ediliyordu. Bununla beraber Şaş (Taşkent), Hârizm ve Şam yayları, kılıçları üstün sayılıyordu. Türklerin muhasara aleti ve yangın vasıtası olarak kullandıkları neffâtelerin neftleri ve katran Erzurumda ve Arap coğrafyacılarının “Yanar goller” dediği Antalya şimalinde temin ediliyordu. Türkler Bozdoğan silâhını ve kalelerin muhasaralarında Kara-buğra veya Kara-buğa denilen büyük mancınıkları kullanıyorlardı. Erzurum meliki Cihânşâh da bu makineye sahipti. X II inci asrın sonlarında Sivas’ta harp makineleri imâl ediliyordu(174). Aydın oğullarının savaşlarında kullanıldığını gördüğümüz “tüfekler” zemberekle yağmur gibi mermi atı­yor ve “çat çat” sesleri çıkarıyordu, ki bunun modern tüfeğin ilk şekli olduğu muhakkaktır(175) Hakkında daha fazla bilgiye sahip bulunmadığı­ mız bu silâhın Türklerin çok eskiden beri kullandıkları küherçile ile alâ­ kası, ateşli bir silâh olduğu ve barutla birlikte bu silâhın Türkler tarafından keşfedildiği anlaşılıyor.

Nitekim Kâşgarlı Mahmûd da kuşlan vurmak için bunduk atan ve kuş avlayan iptidaî bir tüfekten bahsetmiştir(176). Selçuklular denizlere çıktıktan sonra Akdeniz ve Karadeniz’de donanmalara ve Sinop ile Alâiye’de tersân elere sahip bulunuyorlardı. Sinop’­ taki tersâne (Dâr us-sinâ’a) için gereken kereste ormanlardan kesilip Kı­zılırmak vasıtasıyle denize indiriliyordu(177). Sinop’ta Gâzî Çelebi’nin Cenevizlilerle deniz savaşlarında gösterdiği maharet dillere destan idi. Keykubâd tarafından kurulan Alâiyye tersânesi Akdeniz donanmasını vücuda getiren gemileri yapıyordu. Hakiki mânâsiyle büyük toplar da İstanbul fethinde kullanılmış olup herhalde Avrupa ve Türklerin eseri idi. Selçuklularm süvari olarak kullandıkları atlar Arap atlarından daha sür’atli koşmağa, sıçramağa kabiliyetli idi. Bunların nesebleri malûm idi. En iyileri Kastamonu’da ve Germiyan’da yetiştiriliyordu. Türkiye’de herşey ucuz olduğu halde Anadolu iğdişlen 1000 dinara satılıyor; başka ülkelere gönderiliyordu. Atlar bu kıymetleri dolayısiyle Selçuk sultanları­ nın ağır hediyeleri arasmda yer alıyorlardı. Türkler asker bir millet olarak ata çok kıymet vermişler; hayatları­nı at üzerinde geçirmişlerdi.

Bu sebeple at Türkler arasmda destânî bir varlık olmuş ve bir at kültü doğmuştu. Nitekim destanlarda ve Orhon kitâbelerinde at alelâde bir mahlûk değildir; hanların ve kahramanların atlarına âit isimler bize kadar gelmiş ve onların hayatlarına karış­ mıştır(178). Kabile (Alayondlu), şahıs adları (Toruntay) arasına ve On iki hayvanlı Türk takvimine de girmiştir. Çinliler ve Hindu-Avrupalılar atı arabaya koşmayı biliyor ve fakat ona binemiyorlardı. Türkler Han devrinden beri koşum takımlarını ve ata binmeyi keşfederek bu sayede savaşlarda komşu kavimlere zafer kazanmayı ve üstünlüğü temin etmiş­ lerdi. Çinliler ve Avrupalılaş koşum takımlarını, ata binmeyi, bunun için gereken dar pantalon ve çizme giymeyi Türklerden öğrendiler. Ger­çekten Yunanlılar, Romalılar, Galler ve Cermenler ata binip savaşmayı bilmiyorlardı. Hattâ Romalılar çamaşır kullanmadıkları zamanlarda Türkler gömlek giyiyordu. At için yonca ziraati de Türkler vasıtasiyle Çin’e geçmişti(179). Esasen yonca adı da eski Türkçe yond (at) dan gelmiş­ tir. îslâm devrinde de Türk atları meşhur idi. 1160 (555) da Mübarek Zengi tarafından yazılan Feres-nâme’ye göre eskiden Huttâlân padişahı Muhammed Yakûb’un Türk, Arap ve î ğ d i ş bin at sürüsü vardı.

Horasanlı on Türkmen ve on Arap üstadı onun hizmetinde cins atlar yetiştiriyorlardı. Arap atlarını Türk kısraklarına çekmek suretiyle meş­hur İğdiş at neslini meydana getiren odur. Huttal atları Gazneliler zamanında olduğu gibi Islâm’dan önce de çok meşhur idi ve bu ülkenin Sagun (Se-kin) unvanım taşıyan Türk hükümdarı Çin imparatoruna en kıymetli hediye olarak bu atlardan göndermişti. Sâmânıler zamanında da Türk atı (Esb-i Türk) çok kıymetli idi(180). Türk atlarının şöhreti dolayısiyle Türkçe yağız (cins at) ve aygır… kelimeleri Arapça ve Farsçada kullanılıyordu(181). Atla ilgili olarak iğdiş, ulak, yom, yamçı, yılkı (galiba arapçaya hayl olarak girmiş) hayil-taş kelimelerinin de bu dillere geçtiğini kaydedelim. Milletlerarası ticâret ve mübadelenin genişlemesi Anadolu’da bir takım milletlerarası pazar (panayır-foire) ların teşekkülüne sebep oldu. Bu pazarlar umumiyetle şehirlerin uzağında, yabanda kurulduğu için yabanlu(ğ) adını alıyorlardı. Kayseri-Elbistan arasmda, Anadolu ile Suriye ve Irak kervanlarının işlediği milletlerarası büyük bir kervan yolu üzerinde bu havalide, Karahisar ovasında kurulan Yabardu bazan çok meşhur idi.

Buraya “Şark-Garp, Şimal-Cenup uzak diyârlardan ecnebi tüccarlar büyük bir cehidle gelir; Şarktan gelenler Garbın, Avrupadan gelenler de Şarkın, kezâ Şimal ve Cenuptan gelenler de mallarını birbirlerine satıyorlardı. Bu pazarda başlıca Türk, Rum köle ve câriyeleri, gü­ zel at ve katırlar, atlas, saklâtun kumaşlar, kunduz ve samur kürkler satılırdı.” Bu büyük ticâret ve kalabalık doiayısiyle hanlar, dükkânlar, açı­ larak bu pazar yerleri şehir haline geliyordu. Mardin’in cenubunda Koçhisar (Dunaysar, Kızıltepe) böyle bir pazar olarak gelişmiş ve bir şehir haline gelmişti. Artuklular zamanında burada hanlar, hamamlar, çarşı­ lar, funduklar, medreseler inşâ edilerek çok mamûr olmuş idi. Dunayser pazarına Suriye, Anadolu ve Diyarbekir taraflarından çok insan geliyordu. Kırşehir-Kayseri yolu üzerinde kurulan Ziyâret pazarı da bu suretle bir kasaba haline gelmiş; Kırşehir Selçuklu valisi burada bir bezzâzlar hanı inşâ etmiş idi. Bugün mevcut olmıyan bu kasabanın vergileri Îlhanî devrinde 14.000 dinar tutuyordu. Ilgın (Âb-i germ ) kasabası da sıcak su banyoları ve pazar kurulan yer olması (Yügun bazar) sayesinde teşekkül etmişti. Amasya-Tokat arasmda Azîne pazarı (pazar günü kurulduğu için), Germiyan’da Alem ud-din pazarı Anadolu panayırları­ nın en meşhurları idi. Şehirlerin kapılarında da pazarlar kuruluyordu. Yakın Şarkta çok Türkmen göçebe yaşadığı için bunların bazıları Türkmenlerin hayvan mahsullerini sattıkları ve mamul madde aldıkları pazarlardı. Bu sebeple bunlara “Türkmen Pazarları” adı verilirdi. Kırşehir’de, Halep’te Musul’da meşhur Türkmen pazarları (Sûk utterâkime) vardı. Devletin vergilere dair emir ve yasakları bazan buralardaki cami duvarlarına hâk edilirdi(183).Bu iktisadi kudret zenginlerin çoğalmasına, debdebeli bir cemiyet hayatına imkân veriyordu. Sultanların sarayları, vezirlerin köşkleri ve zenginlerin konakları yüksek cemiyet hayatının merkezleri idi. Buralarda altın, gümüş yemek ve koşum takımları, ipekli ve mücevherli elbiseler, murassa silâh ve müzik âletleri, altın ve gümüş kandiller en kıymetli malzemeyi teşkil ediyordu. I. İzzeddin Keykâvus un düğünü devrin debdebesini göstermekte ve Melikşâh devrindeki düğünleri andırmaktadır. Filhakika Erzincan Mengücik hükümdarı Fahreddin Behrâm-şâh’ın kızı Selçuki Hatun için verdiği 100.000 dinar kızıl altın rnihrin yarısı m uaccel ve yarısı müeccel idi. Gelinin elbiselerini hazırlamak için memleketin her tarafından getirilen mahir sanatkârlar; terziler ve boyacılar üç ay çalıştılar; fâhir ve murassa elbise ve eşyaları hazırladılar; altın ko­şumlu at ve katırlara yükliyerek katarı yola çıkardılar. Gelin alayının başına tayin edilen din ve devlet adamlarına, derecelerine göre 1000, 500, 200, 100 ve 50 miskallık altınlar, murassa altın ve gümüş tabaklar içinde dağıtıldı. Böylece âlimler, beyler ve hatunlar ile gelinin altın, mü­ cevher ve gümüş eşyası, altın işlemeli elbiseleri ile birlikte katarın Sivas’tan Erzincan’a varmasiyle büyük düğün başladı. Şehrin ve Erzincan sarayının kadm-erkek her cins müzisyen (mutrip) leri, iki tarafın askerleri karşılaştı. Şehir muhteşem bir şenlik ve müzik ahengi içinde idi. Behrâm-şâh gelenlere 300 hil’at ve 300.000 dirhem para ihsan eyledi. Bu suretle gelin, alayla ve cihaziyle birlikte, Erzincan’dan hareket edip Sivas’a yaklaşınca sultan şehrin süslenmesini emretti. Bir hafta süren dü­ ğün müzik, yemek, çeşitli oyun ve eğlencelerle geçti. Sultan hâzineden 500 hil’at, 700.000 dirhem para, 400 at, katır ve elbiseler dağıttı(183). II. Giyaseddin Keyhusrev’in Halep Eyyûbî melikesi Gâzîye Hatun ile ve kendi hemşiresinin Halep hükümdarı ile evlenmeleri de aynı debdebe ile cereyan etti. Filhakika 1237 (635) de vukubulan bu nikâhlarda her birinin cihazı için 50.000 dinar harcandı. Kayseri sarayı görülmemiş altın, gümüş ve mefruşatla donatıldı. Altın, gümüş ve şeker dağıtıldı. Sadece gelin alayının başında bulunan meşbur tarihçi îbn ul-‘Adîm’in saç tığı para 1000 dinar (altın) miktarında idi(184.) Komşu hükümdarların Selçuk sultanlarını ziyâretleri, elçilerin kabûlleri, zafer dönüşleri ve bayramlar devletin ihtişamını göstermeğe vesile teşkil ederdi. Erzincan meliki Alâaddin Davud-şâh’ın Alâaddin Keykubâd’ı ziyareti Kayseri’nin Meşhediye ovasında günlerce şenliklere sebep olmuştu. Sultanın verdiği ziyafette 2000 koyun, 2000 yük buğday ve 200 yük şarap, şeker, hayvanlara 5000 yük arpa, mum ve şâir masraflar karşılığı olarak 20.000 dirhem para sarfedildi. Erzincan hükümdarına da 10.000 dinar harçlık, altın işlemeli cübbe, altın takım bir arap atı hediye eyledi. Keykubâd’ın Konya’ya gelişi ve tahta çıkışında şehir bayram şenliği yaptı. Alaylar tertip edildi; çalgılar çalındı, ziyâfetler verildi; kurbanlar kesildi, altınlar saçıldı. Devlet erkânı, kumandanlar ve U c beyleri derecelerine göre hediyeler getirdiler. I. Keykâvus’un cülusunda verilen hediyeler 100.000 dirhem gümüş, 6000 kızıl altın, 100 top kernhâ kumaş, 150 top atlas, 35 at, 20 katır ve 50 deve idi185. Devlet adamlarının maaşları ve iktâ gelirleri de onlara yüksek bir hayat bahşediyordu. Celâleddin Karatay Necmeddin Nahçivânîyi vezirliğe getirmek istediği zam(an )âlim ve dindar kadı Necmeddin, devletin geçirdiği sarsıntı doiayısiyle, maaşları azaltmağa girişeceğini ve bu sebeple kendisine de yıllık 720 dirhem yeteceğini bildiriyor; fakat devlet adamlarının bu kısıntıya katianamıyacakları kendisine bildirilince Selçuk vezirlerniin en mütevazilerinden bulunan Mühezzebüd-din Ali’nin aldığı 40.000 dirhemi kabûl ediyor; buna karşı iktâ gelirini almaya yanaşmıyordu. Bu meblâğ bugünkü paramızla takriben 600.000 lira eder ki, devlet adamlarının hayat seviyelerini anlamak için bize kâfi bir fikir verir(186). Türkiye’de pek çok ve büyük hayır müesseseleri ve vakıfları olan ve bu sebeple de Ebul-hayrât lâkabını alan Konyalı vezir Sahip Fahreddin Ali muazzam bir servete sahip idi. Kendisine, evlâdlarma ve mensuplarına ait iktâlar hâriç, günlük iradı 7000 dirhem tutuyordu. 200 hassa kö­lesi hizmetinde idi. Onu otağında ziyâret eden Abdullah bin Abdüzzahir büyük hükümdarlardan daha debdebeli bir hayat sürdüğünü, hayrat ve iyiliğinin çok olduğunu ve bununla şöhret bulduğunu söyler(187). 1285 (684) yılında Karahisar (Afyon) da bulunan hâzinesinden 400.000 dirhem nakid Moğol şehzâdesi Geyhatu’ya göndermişti. îlhanî hükümdarı Aba ga’dan müsadere edilen servetini, bütün iktâlarını ve eski vezirlik makamını geri aldıktan, emlâk ve evkâfı için gereken emniyeti sağladıktan sonra bu hükümdara, şahsî hesabına, yılda iki bin bâliş (120.000 dirhem) para ve her yıl Anadolu’dan gönderilecek malların nakli için de 700 at temin ediyordu(188). Beylerbeyi Şeyfeddin Toruntay hayatını kurtarabilmek için Abaga hana 400.000 dirhem para, 200 at, Moğol kumandanlarına kıymetli hediyeler ödemiş ve 1000 kişilik bir Moğol kıtasının bir kışlık masraflarını da üzerine almıştı(189). Bu misaller yüksek devlet erkânı­ nın ne âzim bir servete sahip olduğunu göstermeğe kâfidir. Zenginlerin servetleri de büyük devlet adamları gibi ve devrin umumî seviyesine uygundu. Bivâyete göre Çankırılı Nusretüddin Çelebi çok zengin, hayır-sever bir insan idi; Çankırı ve havalisinde hizmetleri dokunuyordu. Moğol kargaşalığı dolayısiyle, X III üncü asır sonlarında, müsadereye uğrayan serveti 10.000 koyun, 700 at ve 500.000 dirhem nakde baliğ oluyordu, ki gayrı menkuller buna dahil değildi. Aynı devrede Harput kadısı Seyyid Mecdeddin’den 500.000 dirhem müsadere edilmişti. Yine Moğollar Aksaray’da Şeyh Hacı Hâmuş’un da, diğer mallarından başka, 12.000 sultanî (altun) nakdini gasbettiler(190). Yine Moğol devrinde asayişsizlik dolayısiyle Konya taciri Hoca Mecdeddin’in Konya-Antalya yolunda soyguna uğrayan kumaş yükleri 50.000 dirhem kıymetinde idi. Moğollar 1252 de Harran’dan Bağdad’a giden büyük bir kervanı bastılar; 300 yük şeker ve 100.000 altun aldılar ve insanları öldürdüler(191). Memlûk ve İlhanî imparatorlukları arasmda devam eden düşmanlık Anadolu ticâretini çok sarstı. Ermeniler de putperest Moğollar nâmına Anadolu-Suriye büyük kervan yolunu basıyorlardı. 1274 (673) senesinde Anadolu’dan Suriye’ye, Türkmen at ve katırları götüren, bir kervan Ermeniler tarafından Göynük’de soyulmuş; fesat bir çok memleketlere yayılmış ve Sultan Baybars’ın Kilikya’ya girmesine sebep olmuştur(192). Karamanlı isyanı esnasında 1276 da Kilikya’dan Ereğli’ye gelirken soyulan 80 kişilik bir Frenk kervanına dahil bir Hıristiyan tâcirden alman yalnız nakit 120.000 dinar (takriben bir buçuk milyon lira) miktarında idi183. Tokat’ta ölen Kadı Sadreddin’in 20.000 dinarlık serveti . ve 200 kitabı kalmıştı, Sivas’ta Kızıl Sarraf 15.000 dinarlık havâleyi bir defasında ödeyebiliyordu(194). Anadolu şehirlerinde Yahudi tâcirlerinin bulunması tabiî ise de bunlara dair bir bilgimiz yoktur. Yalnız Yahudi mahallelerinin bulunduğuna dair kayıtlar şehirlerde ticâret yaptıklarını gösterir. İslâm dünyasında umumiyetle bankerlik ve sarraflık Yahudilerin elinde olduğu halde Sivas’ta Kızıl ve Bayezid, Kırşehir’de Cemal(195) adlı sarrafların bulunması Türklerin bu para ticâretini ellerinde tuttuğuna delâlet eder. Yüksek tabaka ve zenginler hakkında verdi­ ğimiz malûmatın kıymetlendirilmesi ve umumî hayat seviyesinin anlaşı­labilmesi için orta ve küçük derecedeki halk veya memurların gelirlerine dâir de bâzı misallere ihtiyaç vardır. Bu hususta bize en sağlam bilgileri vakfiyeler vermektedir. Gerçekten bu münasebetle X III üncü asır ortlarmda Karatay kervansarayı orta, küçük memur ve müstahdem olarak vakıfların müşrif (müfettiş) ine yılda 500, nazıra (müdüre) 360, mescidin imamına 200, havâyiç (anbar) memuruna 200, misafirleri ve hayvanları idare edenlere 150 şer dirhem para ve her birine yıllık 24 mud buğday ödemekte; Sivas’ta Sâhip Fahreddin medrese ve imâretinde müderrise ayda 150 (ve ekmek tayını), mu’îd ve mimâra 50 şer, tahsildara 40, mü­ ezzine 25, kapıcıya 20 ve talebeye 10 dirhem maaş vermekte idi(196). Şehir halkının maddî durumları ve emlâki hakkında vakfiyelerde dikkate şayan kayıtlar vardır. Ev, han, hamam, dükkân, bağ ve bahçe sahibi bulunan bu emlâk sahipleri, toprak mülkiyeti devlete ait (mîrî) olduğu için, başka memleketlerde olduğu gibi, bazı hususî ve mahdut Şartlar dışında, büyük arâzi elde edemiyorlardı. Bununla beraber şehir ve kasabalar civârmda kanal, sarnıç veya dolaplarla sulanan bir hayli arazi, bağ, bahçe ve meyvelikler de sermayedarlar için bir yatırım sahası teşkil ediyordu. İktisadî durumu ve hayat seviyesini iyi tâyin edebilmek için bu verdiğimiz malûmata paranın iştira gücü ve rayici hakkında da, yaptığımız hesaplara ve elde ettiğimiz kayıtlara göre, bir kaç maddeyi eklemek faydalı olacaktır, el-’Omarî’ye göre beylikler zamanında iyi bir koyun 12 dirhem, bir ntî bal (takriben bir kilogram) 1/3 dirhem, Germiyan’da bir mud buğday (100-120 kilogram) on beş dirhem fiyatla satılı­ yordu. Beylikler devri dirhemleri Selçuk dirhemlerine nazaran daha dü­ şük olduğu gözönüne getirilirse bu fiyatları Selçuk devrine nazaran bir az daha azaltmak icap eder. Sivas’ta Rahat oğlu Kemaleddin, XIV üncü asır başlarında, oğlu Ömer beye yıllık yemek masrafı 540, kışlık ve yazlık elbiseleri için 500 dirhem, Ömer’in kızı Dilşâd’ın beş yaşına kadar yemek ve elbisesine yılda 400 ve on beş yaşma kadar da 1200 dirhem maaş tayin etmektedir197. Esasen Necmeddin Nahçivanî’nin vezirliği yıllık 720 dirheme kabul etmek istemesi de bu hesaplara uygun gelmekte ve paranın iştira gücünü göstermektedir. Bazı yer ve zamanlar müstesna on gümüş dirhem bir dinar altına tekabül ediyordu. Bu resmî ve edebi tâbirlere rağmen Osmanlılar gibi Türkiye Selçukluları ve Büyük Selçuklular zamanında da halk arasında dirheme Türkçe akça dinara da altun adı veriyorlardı. Bizanslılarm kullandıkları aspe in mânası da bu kelimenin Türkçeden tercüme edildiğini gösterir. Akça tâbirinin Orta Asya’da îslâmdan önce de mevcut olması ve Bizans’ta Selçuklulardan sonra gözükmesi aksi iddiaları tekzib eder. Selçuk Türkiyesi’nin bu zenginliği, bütün tahriplere rağmen, bize kadar intikâl eden âbidelerin mevcûdiyeti sebebini izah eder. Türkiye’­ nin bu devir Avrupa kaynaklarında efsanevî servetler diyarı gözükmesi hem Türkiye’nin durumu ile hem de Ortaçağ Avrupa’sının içinde bulunduğu geri şartlarla alâkalıdır. Gerçekten, esas bilgisini X III üncü asır ortalarına doğru Anadolu’da bulunan rahip Simon’dan alan, bu asır Fransız tarihçisi Vincent de Beauvais’nin bildirdiğine göre “Turquia” o kadar serveti bol ve zengin bir memlekettir, ki bir emîr, otlaklarda kalanlar hariç, kışın ahırına 10.000 at koyar. Sultanın üzerinde hükümdarın resmi bulunan Sultanî {soudans) altınları gümüşten büyük 10.000 kapta bulunur, ki her birinde bunlardan 10.000 tane (100.000.000 altın) vardır. Bu sultanî­ lerin gümüş olduğunu da söyleyenler vardır. Gümüş madenlerinde çalı­ şan işçilere günde üç ritl (rotees) yâni 3000 sultanî ücret ödenir. Böylecc sultanın günlük irâdı 400.000 hyperpere (altın) olup 570.000 mark kıymetindedir. Sivas şehri yanında demir maden ocakları, üç pirinç (bronz) madeni, Karahisar (Hars.ar) yakınında şap madenleri, Konya toprağında şimdi işletilmeyen lâcivert taşı ve memlekette tuz çıkarılan sekiz tuzla vardır. Sultan yılda madenlerden 200.000, sabun ve at ticâretinden 120.000, sulardan günde 1000 sultani (deniz yoluyla yapılan ithalât ve ihracât resmi) irâda sahiptir. Sultanın müstahkem Alâiyye (Candalor) kalesinde bulunan hâzinesi, meskûk, külçe, saf altın, kıymetli taşlar ve mücevherâtla doludur. Giyaseddiıı, 1245 senesinde, öldüğü zaman Tatarlarla Türkler muahede yaptılar. Bu suretle Türkler Tatarlara ve haracgüzar oldular. Muahedeye göre Türkler Tatarlara yılda 1.250.000 hyperpere para, yarısı ipek işlemeli 500 top kumaş, at ve deve, 5000 koyun ödüyor ve bunu kendi vasıtalariyle Mugan’a kadar naklediyorlardı, îzzeddin (Keykâvus) bir defasında on dört at yükü altın ve gümüş, 300 at yükü de ipek, iskarlât, saten, kıymetli taşlar ve diğer hediyeler götürdü. Türklerin vereceği yıllık hediyeler de bu miktara baliğ oluyordu. Bundan başka Tatar elçilerine yapılan masraflar da, iki yılda, 600.000 sultanî (hyperpere) tutmuştu. Türkiye Sultanı her birine yılda 1000 Bezans (Sultanî) verdiği 50.000 kişilik bir süvari kuvvetine maliktir. Orada koyun yününden başka nefis keçi yünü vardır, ki tüccarlar bundan Ingiltere ve Fransaya götürürler. Bu tarihçiden başka Marco Polo, Hayton, Joinville ve B. Pegolotti de Turguidnın zengin, gümüş, demir ve şap madenlerinin iyi ve bol olduğunu, ipek, kumaş ve halıları­nın çok meşhur, hayvanları, cins atları, hububat, meyve ve şaraplarının mebzul, bir kalenin ortasında (Alâive) altın yığını bulunduğunu söylemek suretiyle onu teyit ederler(198). Dikkate şayandır, ki hususî mahiyette olan bazı rivâyetler Selçuk kaynaklarında da nakledilmiş ve efsânevî gö­ zükenlerin dahî hakîkî olduğunu meydana koymuştur. Nitekim XI. Keykâvus Moğol kumandanı Baycu’ya yenilip Antalya’ya çekildiği zaman sarayda, sandıklar içinde, dedesi Keykubâd namına basılmış ve onun tarafından gömülmüş 100.000 gümüş ‘Alâî dirhem ile 10.000 kızıl altın bulmuş ve maiyetinin masraflarım onunla karşılamıştı. Esasen uzun zaman “hazinelerinin sandıkları Keykubâd altınlariyle dolu idi”(199). Bu kayıtlar Orta çağ Avrypasmda efsanele­ şen Türkiye servetlerinin bir realite olduğunu gösterir. Selçuk Türkiye’sinin İktisadî yükselişini gösteren en sağlam maddî bir delil de şüphesiz, devletin varidatına (vergilerine) ait rakamlardır. Hamdullah Kazvînî’ye göre Selçuklular zamanında Anadolu (Rûm) vilâyetleri vergi yekûnu 15.000.000 dinar (altın), Şarkî Anadolu ve Musul vilâyeti yekûnu 10.000.000 dinar, Ahlat bölgesi (Ermeniye) 2.000.000 dinar tutarken Moğal istilâsından sonra, İran’da olduğu gibi, Türkiye’de de husûle gelen tahribat ve İktisadî inhitat doiayısiyle bu rakamlar sıra ile 3.300.000, 1.900.000 ve 390.000 dinara düşmüştür(200) Bu rakamlara göre Türkiye hudutları dışında kalan Musul Vilâyeti’-nin bir kısım ile birlikte Selçuklulara ait Anadolu vergileri yekûnu 27.000.000 dinar (altun)a baliğ oluyor ve İlhâniler zamanında 1336 yılı­ na ait vergi defterlerine göre de bu vergiler 5.530.000 dinara düşmüş bulunuyordu. Türkmen Beyleri elinde bulunan Ucların bir kısmı ile henüz Bizanslılar idaresinde kalan bazı sahil bölgeleri ve Şarkî Karadeniz havzası bu yekûnlara dahil değildir. Bu hususlar nazarı itibara alnı- dığı takdirde Ortaçağ Anadolusu vergi yekûnu 30.000.000 dinar civarında, İlhanı devrinde de 7.000.000 dinar raddesinde bulunduğu anlaşılır(201). İbn Havkal X uncu asırda, Samanîler zamanında Maverâünnehr ve Horasan’ın vergilerinin 40.000.000 dirhem olduğunu müşahede ettiğini yazar(202). Bu rakamlar dikkate şayan olup X III. asır Türkiyesinin X. asırda medeniyeti, sanayi ve ticareti en yüksek bir derecede olan Türkistan ile güzel bir mukayese teşkil eder. Bu durum Şark Türk-İslâm ülkeleri gibi Anadolu’nun da Selçuklular devrinde ne derece yüksek bir seviyede olduğunu ve Moğol istilâsından sonra ne kadar inhitata düştüğünü açıkça gösterir. Durumun bu sarahatine rağmen Zeki Velidi Togan bir yandan Selçuk devrini ve bu devre ait rakamları bir kenara bırakmakta, öte yandan da Anadolu Sel­ çukluları üzerinde Moğol tahakkümü arttığı nisbette İlhânî hâzinesine ayrılan harâcm çoğalmasını Anadolu’nun bu devirde iktisadi ilerilemesine bir delil sanmaktadır. Fakat o Anadolu’nun İlhânî hâzinesine türlü tarihlerde ödediği meblâğları son 1336 tarihli defter yekûnu ile mukayese ederken de bu soıı yekûnun îlhânîler’e verilen para değil bütün Anadolu vergilerini teşkil ettiğine dikkat edememiş ve böylece çok yanlış hükümlere varmıştır(203). Kaynakların tafsilâtına ve izahına baş vurmaksızm dahi bu durum rakamların mahiyetini meydana koyar. Zeki Velidi’ye dayanan Fuad Köprülü de bu hükümlere iştirak etmiştir(204). Esasen Zeki Velidi Togan diğer eserlerinde de Moğol devrini Türk-îslâm tarihinde çok ileri bir dereceye çıkarırken çok mübalâğa etmiştir, ki bu husus aşağıda daha umumî esaslariyle gösterilecektir. Selçuk Türkiye’sine ait bu bütçe rakamlarını bazı çağdaş Avrupa memleketleri ile «karşılaştırmak hem çok alâka çekicidir ve hem de devrin daha iyi anla­ şılmasına yarayacaktır. Gerçekten meşhur iktisatçı Sombart’ın hesaplarına göre XIV üncü asır başlarında Fransa kır allığı bütçesi de 4.000.000 altın franga baliğ oluyordu.