Varlığın Dinamik Yapısı

İslam düşüncesinde varlık anlayışı statik değil dinamiktir. Allah, evreni her an yeniden yaratır. “’Halk-ı cedid” kavramı, yaratılış âleminin dinamik yapısına atıfta bulunur. Ontolojik olarak Vâcibü’l-vücüd’a muhtaç ve bağımlı olan varlıklar, sadece yaratılışın ilk anında degil, bütün varlık serüvenleri boyunca Mutlak Yaratıcı’ya bağlıdırlar. Aristocu ve Newtoncu geleneğin ima ettiğinin tersine evren bir saat, Yaratıcı da bir saat yapıcısı değildir. Saati yapan ve kuran saatçinin saat ile olan ontolojik ilişkisi zayıf, zamansal ve mekaniktir. Zira saatçi, saati yapar ve onu kendi haline bırakır. Saat artık kendi başına işleyen bir mekanizmadır. Oysa Yaratan ile yaratılan arasındaki bağ çok daha yakın, dinamik ve süreklidir. Bu ontolojik zorunluluk çerçevesinde Allah, evreni her an yaratmaktadır.

Sürekli yaratılış eylemi, varlığın bütünlüğüne ve sürekliliğine halel getirmez; tersine onu muhafaza eder. Zira türlerin korunması ilkesine göre tekil varlıklar sürekli değişime tâbidir ama tür olma Özellikleri mahfuz kalır. Tekil olarak ağaçlar büyür, değişir, ölür fakat ağaç türü ortadan kalkmaz. Değişim, süreklilik ilkesini içinde taşır. Bunun tersi de doğrudur: Süreklilik, değişimle beraber mümkündür. Zira sürek­lilik, statiklik ve mutlak bir değişmezlik hali değildir. Tersine, ancak sü­reklilik içinde değişen ve değişirken sürekliliğini muhafaza eden varlık­lar gerçek manada var olabilirler. Evreni her an (yeniden yaratan) Yara­tıcı, onun varlık ve süreklilik ilkelerini de yarattığı için yaratılışta boşluk yoktur.

Molla Sadra evrenin dinamik yapısını anlatmak için “hareket-i cev­heri” kavramını kullanır. Buna göre hareket yahut değişim, evrensel bir varoluş ilkesidir ve varlıkların sadece arazlarında değil cevherlerinde ya­ni özlerinde de meydana gelir. Zahirde ve arazlarda gördüğümüz deği­şim, bâtında ve cevherde meydana gelen değişimin bir neticesi ve yansı­masıdır. Araz, ontolojik olarak cevhere bağlıdır ve arazın cevherden ba­ğımsız bir değişim sürecine sahip olması düşünülemez. Varlık âleminde­ki dinamik değişim süreci, bu ontolojik kaideye göre vücut bulur. Mad­de değişir, mana bakî kalır. Zira aslolan suret değil, manadır; araz de­ğil, cevherdir; maddi şekiil değil, öz kimliktir. Suret gider, mana kalır ve mana, insanı özgürleştirir. Dahası mana, insanı ve toplumu zenginleşti­rir.

Medeniyet değerlerini, şehirleri, sanatı ve estetiği var eden, insanın taşıdığı ve emek verdiği manadır. İdrak kabiliyeti olanlar için varlık ve yaratılış her an tazedir. Arif olan kişi, “varlığın kokusu”nu duyabilen ki­şidir. Nasıl varlık halk-ı cedid ile her an yeni ve tazeise, arif ve hakim olan kişinin de varlık ve idrak olarak her an taze ve “hâzır” olması gere­kir. Varlığın dinamik ve çok boyutlu yapısı, idrakimizin de aynı düzeyde dinamik, çok boyutlu ve taze olması gerektirir. Aksi halde insan, varlı­ğın hakikatinin gerisine düşer.Bu, insanın kemali değil zevali anlamına gelir.

Varlıkların cevherlerindeki hareket ile arazlardaki değişim arasında temel bir fark vardır. Arazlardaki değişim, arızî ve ikincil bir durumu ifa­de eder. Bir ağacın rengi sarı ya da yeşil olabilir. Ağaç her mevsimde farklı bir renge bürünebilir. Bir kitabın kâğıdı, kapağı, sayfa sayısı ve diğer özel­likleri değişebilir. Fakat ağacı ağaç, kitabı kitap yapan cevher, bu arızî de­ğişikliklerin ötesinde sabit kalır. Aksi halde ağaç ve kitap diye bir şeyden bahsedemeyiz. Peki bu, cevherlerin sabit, statik ve değişmez olduğu anla­mına mı geliyor? Böyle bir varlık anlayışı bizi monizme ve atalete götür­mez mi? Hayır. Çünkü cevherler de değişir. Onlar da sürekli “hareket ha­lindedir, fakat onların hareketi arazlarınkinden farklıdır. Cevherdeki ha­reket, bir varlığın nihaî gayesine ve varlık sebebine doğru uzanan bir ke­mal yürüyüşüdür. Tomurcuğun nihaî amacı ağaç olmaktır.

Tomurcuğun cevherinde meydana gelen hareket ve değişim, onu ağaç olmaya ulaytırırsa işte bu bir kemal hareketidir.Tomurcuk ağaç olamadan ölür ya da başka bir şeye dönüşürse, o zaman bu bir zeval hali olur. Cevher yani öz değiştiğinde artık arazlarda meydana gelen değişimin bir anlamı kalmaz, özü­nü koruyamayan bir varlık, arazlarını koruyarak artık var olamaz. Özünü yitiren bir varlık, birey, toplum, kültür ve medeniyet, bu kaybı arızî ted­birlerle telafi edemez. Bu yüzden cevherin doğru anlaşılması, korunma­sı ve tekemmül ettirilmesi sadece madde Alemindeki varlıkların değil ay­nı zamanda bireylerin ve toplumlarırı da yaşamında hayati öneme sahip­tir.Bir cevher, zevale değil kemale ulaşacaksa bunu ancak varlık sebebini gerçekleşürerek başarabilir.

Varlıkları kemallerine ulaştıran değişim, ancak onların cevherinden, özünden geldiği zaman mümkün olur. Değişim ile süreklilik arasında sa­hih ve sağlıklı bir ilişki ancak böyle kurulabilir. Kendi kemalini arayan varlıklar değişirken özlerini muhafaza ederler. Zaman içinde yeni nite­likler kazanırlarken aslî kimliklerini de korurlar. Nasıl varlık her an ya­ratılıyor ve tarih nihaî bir sona doğru hızla akıyorsa, insanların kurduğu kültür ve medeniyetler de dinamik ve taze bir yapıya sahiptir

Bu zaviye­den baktığımızda İslam medeniyetinin arazları, maddesi ve şekli değişe­bilir ama manası ve cevheri süreklilik arz eder. Farklı şartlarda ortaya çı­kan kültür ve medeniyet formları, İslam medeniyetinin içsel bütünlüğü­nü ve insicamını ortadan kaldırmaz. Nitekim İslam toplumlarmın tarihi, bu gerçeği teyit ediyor: Arap Yarımadası’ndan Orta Asya’nın içlerine, Me­zopotamya’dan Afrika ve Balkanlara uzanan İslam coğrafyasında ortaya çıkan farklı kültür ve sanat formları, İslam medeniyetinin temel ilkeleri­ni temsil ederken aynı zamanda farklı biçim ve renklerin ortaya çıkması­na da imkân sağlamış; mana derinlik kazandıkça, farklı biçim ve suretler arasındaki bağ da giderek güçlenmiştir.

Endülüs’ten Semerkant’a farklı zaman ve mekân şartlarında ortaya konan mimari eserlerin İslam mima­risi haline gelmesini sağlayan, bu mana derinliği ve bütünlüğüdür. Mana da zaman içinde azalıp çoğalabilir. Medeniyet kimliğini kuran ve koruyan mana azaldıkça suretler arasındaki bağ da zayıflar. Mana güçlendikçe ku­rumlar, semboller ve estetik formlar daha üst bir seviyede insicama kavu­şur Tunus Zeytune Camii ile Selimiye’yi, Gırnata’daki Elhamra Sarayı ile Tac Mahal’i aynı çatı altında birleştiren, suretlerdeki farklar değil mana­daki birliktir. Mimari formlar arasındaki çeşitilik, onların mana bütünlü­ğünü ortadan kaldırmaz.

İbrahim Kalın – Barbar Modern Medeni,syf.174,176