Terbiye,Talim ve Edeb

Terbiye’nin toplum için iyi olan’ı nedensiz belletmesi ile ta’lim’in eşya için doğru olan’ı öğretmesi, beşer’in kişi olması için gerekli ancak yeterli değildir. Çünkü iyi olan ile doğru olan’ın güzel olan’da birleşmesi, bir araya gelmesi gerekir. İşte bu süreci tamamlayan, terbiye ile ta’lim’i biraraya getiren te’dib yani edeb’tir. Edeb, tarihî süreç içerisinde çok çeşitli biçimlerde tanımlanmış, terbiye ve ta’limi de içerecek şekillerde tarif edilmiştir. Bu durum edeb’in her iki eylemi, terbiye ve ta’limi, beraberce içermesinden kaynaklanmaktadır.

Farklı içeriklerini gözönünde bulundurmak kayd ve şartıyla, edeb’in tanımlarına yakından bir göz atıldığında, dikkati çeken en önemli anlamının, davet yani çağrı olduğudur. Bu nedenle edeb, kişiyi iyi ve doğru olan’a kısaca güzel olan’a bir davettir. Edeb, kişiyi hem toplum’un iyi bildiği şekilde davranmaya hem de eşyayı doğru bilmeye bir çağrıdır; dolayısıyla bu çağrı kötü davranmaktan kaçınmayı ve yanlış bilmekten sakınmayı da içerir. Nitekim, bazı eserlerde edeb, “ister ilimde ister amelde olsun yanlı-iş yapmaktan sakınmayı mümkün kılan herşeyi bilmektir” şeklinde tanımlanmıştır.

Edeb, hem davranışta hem de bilgide adaleti gerçekleştirmek, zulmü ise def etmek; hatta her ikisine yönelimi mümkün kılan unsurlardan kaçınmak olarak görülebilir. Tarih boyunca çok çeşitli sahalarda kaleme alınan edeb kitapları, bu durumu açıkça gösterir: Dinî edeb, dünyevî edeb, ictimaî edeb, ahlakî edeb, ilmî edeb, meslekî edeb, tasavvufî edeb; kısaca: Hayat Bilgisi… Bu da insan’ın hayata doğmasının, hayat içerisinde bizatihi kişi olmasının bir sonucudur.

Edeb kelimesinin yaygın kullanımı, kadim kültürümüzdeki yerini açıkça gösterdiği gibi iyi davranış ile doğru bilgi’yi beraberce içermesini de vurgular. Nitekim dil’in edeb’inden dil ve edebiyat bilimleri yanında mukteza-yı hale uygun konuşma; nefs’in edeb’inden ahlak; akl’ın edeb’inden doğru bilgi ve düşünme kasdedilmiştir. Bu nedenle edeb’ten hem “iyi (salih) ve doğru (sahih) yol üzere olmak hem de herşeyin sınırına (hadd) riayet etmek” anlaşılmıştır.

Kısaca dendikte, edeb, iyi davranış (terbiye) ile doğru bilgi’nin (ta’lim) terkibi olan güzel’i eylemek işidir. Ancak her üç eylem de, Türkçe’nin dile getirdiği üzere, ne tür olursa olsun bilgi’ye dayanır: İyi davran-a-bilmek, doğru bil-e-bilmek, güzeli eyle-ye bilmek. Kadim kültürümüzde “bilgi/ilim aklın ibadeti” olarak kabul edilir. Nasıl ki ibadetin salih olabilmesi için teharet/temizlik zorunlu ise, bilginin de sahih olabilmesi için, aklın temiz olması gerekir. Aklın tehareti ise ahlaktır; dolayısıyla temiz/tahir olmayan bir aklın ürettiği bilgi hem tür olarak insana hem de çevre’ye zarar vermeye mahkumdur. Bu nedenle hem iyi’yi hem de doğru’yu beraberce kuşatan güzel’i ancak ve ancak insan-i selim yani edebli, haddini bilen insan üretebilir. Çünkü kadim kültürümüzde terbiye’nin en üst amacı kalb-i selim, talim’in en üst amacı akl-i selim, edeb’in en üst amacı ise zevk-i selim’dir. Bu üç selim’e sahip kişi, zarif kişidir; zarif, zerafet sahibi kişi ise âlim olduğu kadar ârif’tir; bildiği kadar tanır, tanıdığı kadar da güzel’i eyler.

İhsan Fazlıoğlu,Kendini Aramak