Dinler; “Allah’ın ahlâkı ile ahlâklanma” veya O’nu taklîd (İmitatio dio) prensibini hedef almıştır. Bu gayeyi gerçekleştirmek isteyen insanoğlunun, sürüp giden hayatında, canlı; ve müşahhas bir modele olan ihtiyacı, “insanın insanı taklidi” (İmitatio hominis) realitesini ortaya çıkarmıştır. Bu yüzden tecrübî psikoloji, “beşer aymbiosis”nin üzerinde durmakta ve şahsiyetimizin başkalarının şahsiyeti ile karışarak şekillendiğine (ihtilat veya muhâlata) dikkat çekmektedir. Amerikalı meşhur filozof Charles MORRIS: “Uygun bağsızlıkların veya uygun bağlılıkların” gerekliliğini anlatırken bu konuya işaret etmektedir.[1] Ayrıca Samuel SMÎLES, Karakter adlı eserinin “arkadaşlık ve Örnek” başlığı altındaki bölümünde, bunun ehemmiyetini vurgulamaktadır.[2] Joshua Loth LİEBMAN ise; “İster ölü, ister diri bize örnek olabilecek kahramanlar verin ki, yeni yetişen nesil onların fikir, davranış ve şahsiyetinde kendilerine yarayacak misâller bulsun.” diye feryâd ettiği, Kalb Huzuru isimli eserinde buna duyulan ihtiyâcı dile getirmektedir.[3] Anna Freud de Harb ve Çocuklar ında, “yıldırım Harbi” kurbanı olan gençlerin, tutunacak bir dal bulunduğunu hissettiklerinde, taş, toprak ve enkaz yığınları altında manevî kuvvet ve canlılıklarını günlerce nasıl muhâfaza ettiklerini anlatmaktadır.[4]
İnsana ilham verici kahramanların, fedaîlerin, azizlerin, mürebbîlerin ve liderlerin arkadaşlığı, hayatta başarılı olmaları için mevcûdiyeti mutlak olan bir husustur. İnsanoğlu, başkalarının, destekleyici akıl, verimli dostluk ve sıcak şefkatleri olmadan yaşayamaz. Çocuklar da aynı şekilde büyüklerin kuvvetine güvenmeden büyüyemez. Henüz yeterli derecede kabul görmemiş bir hakikat ise, büyüklerin rûhunda da tıpkı çocuklar gibi, ideal ve kahraman bir dost ihtiyacının sürekli hissedilmesi keyfiyetidir.[5]
“İnsan ruhunun pusulası, kendi tecrübe medarı içinde büyük bir beşerî yıldızın câzibesine ma’rûz kalmazsa cihet mefhûmunu kaybeder.” Evvelce din ve edebiyat çevrelerince sezilen bu durum, günümüzde psikolojinin ortaya çıkardığı bir gerçek olarak önümüzde bulunmaktadır. İnsan kişiliği hakkmdaki “benzeme, benzetme, benimseme ve sevilen biri ile aynıleşme” ameliyesinin mâhiyetini gösteren bu psikolojik keşif, dine ve din adamlarına yeni bir görev ve sorumluluk yüklemektedir. O da, onların her şeyden önce söylediklerini kendilerinin yaşaması ve etrafındakilere yine kendilerinin en güzel örnek olmaları mes’elesidir. Çünkü dinler, insanoğlunu sadece yanlış İdeallere esir olmaktan kurtarmayı değil, sakat ve eksik-herhangi bir şahsiyetin olumsuz etkisinden kurtarmayı da gaye edinmelidir, Ve insanları, hissen bağlı bulundukları çevrenin menfî etkisinden koparıp,[6] olgunlar zümresine, başkanları beşeriyetin ölmez ve asîl kahramanları olan, toplumun yüz akı kâmillere katılmağa teşvîk etmelidir.
Eski Yunanlılar, kendilerini Elen Kahramanlarına benzetme prensibi ile yetiştirilirdi. Prof. Jaeger, ’Paideia! The Ideals of Greek Cul- ture”isimli klasik eserinde: “Şahsî güçlüklerin giderilmesinde en etkili yardım, eski kahramanların nümûne hayatlarında bulunur.”diyor. Plutarch’m yazdığı büyük adamlar biyografisi,[7] yüz nesil içinde birçok kültüre te’sîr etmiştir. Homer’den beri aristokrat terbiyenin temeli, çoktan ölüp gitmiş, büyük kahramanları ta’zîz ve onları benimseme mekanizması üzerine kurulmuştu.[8]
“Unutulmamalıdır ki büyük insanlar, çevresindeki moral atmosferi aydınlatan, bir tepenin üzerine konmuş ışıklara benzerler. Onların ma’nevî varlığının ışığı, sonradan gelen nesilleri aydınlatmağa devam eder. Üyesi bulundukları milleti sonsuzlaştıran bu adamlar, yalnız beraber yaşadıkları insanları değil, kendilerinden sonra gelenleri de yükseltmiş olurlar. Bunların verdikleri büyük örnek, sonraki nesillere mîras olarak kalır. Onların yüksek fikirleri, yaptıkları büyük işler, insanlığa bırakılan mirasların en şereflisi ve en ihtişamlısıdır. Onlar geçmişle bugünü birbirine bağlamakta, geleceğin daha iyi olmasına yardım etmektedirler. Düşünce ve davranışta ifadesini bulan karakter, ölmezliğe kavuşmuş demektir. Büyük bir düşünürün tekfikri, insanlığın hâftzasında yüzyıllarca kalacak ve sonunda onların günlük hayatlarına girecektir. Çağlar boyu yaşayacak olan bu fikir, hâtiften gelen bir ses gibi, binlerce yıl sonra, insan dimağı üzerindeki te’sîrini gösterecektir. Bugün peygamberler ve büyük kişiler hâlâ bize mezarlarından seslenmekte ve yol göstermektedir. Emerson: “Her müesseseye bazı büyük adamların gölgeleri gözüyle bakılmalıdır.” diyor. Meselâ, “Muhammed’in kurduğu müslümanlık gibi…”[9]
Yalnız eski Grek Medeniyeti değil, İbranîler de karakter teşekkülünde ve içtimâi kültürün oluşumunda ideal kahramanların rolünü tanımış ve Judaizm, büyük atalarının yüksek faziletlerini tekrarlayıp dürmüştür. Hz. Mûsâ’nın ve haleflerinin ölmez ahlâkî meziyetlerini, sürekli gündemde tutmaya çalışan Judaizm’in yetişen yeni neslin gelişme halindeki taze zihinlerine beşerî büyük şahsiyetlerin davranış ve faziletlerini canlı sûrette intibak ettirmeğe çalıştığı söylenebilir. Ta ki bunlar, kâmil bir model olsun ve onları taklîd etme ihtiyacını duysunlar.
Aynı şekilde Hristiyanlık ta, Hz. İsa’nın ve azizlerin ideal davranışlarının, insanların düşünce dünyalarındaki yerini sezmiş ve bundan a’zamî ölçüde yararlanma yoluna gitmiştir.[10] Nitekim bir sarraf, birini dolandırmak istediği zaman yazıhanesinde asılı duran bir azizin tablosu, üzerine siyah bir örtü çekmeyi âdet haline getirmişti. Hazlitt de, güzel bir kadın tablosu için aynı şeyi söylemiş, “önünde kötü bir davranışta bulunmak mümkün değilmiş gibi geliyor insana,” demişti. Fakir bir alman kadını, mütevâzî evinin duvarında asılı duran büyük bir devrimcinin portresini göstererek, “mertlik ve dürüstlük ifade eden yüzüne bakınca insanın işi iyi gidiyor” diyordu.[11]
Kültürlerarası ortak bir özellik gibi gözüken bu konuda, müslümanların da bir yolu ve usûlü bulunduğu ve bunu da “Râbıta” şeklinde sistemleştirdikleri söylenebilir. İslâm alimleri arasında zaman zaman tartışmalara sebep olan Râbıta’ya bu açıdan yaklaşarak bazı neticelere gitmek istiyoruz.
I- KAVRAM OLARAK RABITA .
Râbıta; Birinci ve ikinci baplardan “zabt” vezninde türetilen arapça bir kelimedir. Çoğulu Revâbıt gelir. Lügatta, iki şeyi birbirine bağlayan ip, alâka, bağ vuslat, münâsebet, ilgi ve sevgi ile mensûbiyet, cesur ve dayanıklı olmak gibi manalara gelir. Filizlenmesi için saksıya konmuş ve üzeri sulanmış hurma fidesine “Rabıt” dendiği gibi, nefslerini dünyadan çekip kendilerini ukbâya adamış zâhid, hakim, râhib ve filozofa da aynı ad verilir. Ayrıca doğan çocukları yaşamadığı için: “Bir oğlum olursa başına bir yün parçası bağlayarak onu Ka’be’nin hizmetine adayacağım.” şeklinde nezreden annesinin bu hareketinden dolayı, Gavs b. Mürre b. Talha’ya da bu lakab verilmiştir.[12] .
Aynı kökten türeyen ve Kur’an-ı Kerim’de yer alan Ribât ve Murâbata ise,[13] sınırlarda düşmanı gözetlemek, nöbet tutmak, verilen emrin eksiksiz yerine getirilmesi gibi anlamları ifade eder. Beden ile nefsin irtibatını sağlaması ve “Halk âlemi” ile “Emir âlemi”ni bünyesinde barındırması dolayısı ile kalbe de “Ribât” denmiştir. Zira tasavvufta, “nazargâh-ı İlâhî” kabul edilen ve “mâsivâ”mn girmemesi için her şeyden önce gözetlenmesi gereken yer kalb’dir.[14] Daha sonra hudut boylarında askerlerin, gurbette misâfirlerin, atlarını bağlayıp konakladıkları tekke, kervan-saray, imâret gibi müesseselere alem olmuştur.[15]
Kur’an-ı Kerîm’de ” رابطوا ” şeklinde geçen ve emir ifâde eden Ribât ve Murâbata, yalnızca maddî ve dış düşmana karşı değil, bizi içten vuran’ ve “kötülüğü emredici” karakteri ile tanımlanan[16] nefs ve şeytan düşmanına karşı da vaziyet almayı, bunların aldatıcı hilelerine karşı kalbi gözetlemeyi âmir bulunduğu, başindan beri bu âyetlerin iki manayı da aynı anda hedef aldıkları hemen çoğu müfessirlerce söz konusu edilmiştir.[17] Unutulmamalıdır ki hem ferdlerin hem de toplumların hayâtında sıcak savaşlar arızî soğuk savaşlarsa sürekli ve dâimidir. Sıcak savaşlarda dış, soğuk savaşlarda ise iç düşmanın dikkatle gözetlenmesi gerektiği açık bir husustur. Zamanın îçab ve ihtiyaçlarına göre bunların tercih edilip değerlendirilebileceği söylenebilir. Kaldı ki müfessirler, bu terimlerin tasavvufî anlamlarını gösterirken İslâmî delillere istinad ettirmeyi de ihmâl etmemişlerdir. Mesela: Râğıb el-Isfahanî (502/1109), Ribat ve Murâbata’nın ikili anlamına işâret ederken: “Bir vakit namazdan, öteki vakit namazına kadar beklemek ve kalbi mescidlere bağlı tutmak”[18] hadisine dikkat çekiyor ve Kur’an-ı Kerim’de “rabt” kökünden türetilmiş kelimeleri ihtivâ eden âyetleri sıraladıktan sonra, bu ayetlerdeki “rabt”ın: “O Allah, mü’minlerin kalbine sekîneti (iç huzûru, ma’nevî kuvvet ve sabrı) indirendir.”[19] âyetinden hareketle kalb sekînetine delâlet ettiğini söylüyor.[20]
Kelimenin gerek lügat anlamı, gerekse İslam âlimlerinin yukarıda işâret ettiğimiz fikirleri, Ribât ve Murâbata’nın sadece sûfîlerce değil, diğer âlimlerce de tasavvufî bir. muhtevâ ile değerlendirildiğini gösteriyor. Bu kelimelerden türetilerek vücûd bulan müesseselerin, hem askerî ve İdarî, hem de dînî ve tasavvufî sahalarda hizmet veren kuruluşlar olarak faaliyette bulunduğu tesbît edilmiştir.[21]
Ribât ve Murâbata ile aynı kökten gelen ve tasavvufî bir terim olarak kullanılan Râbıta ise: “Şuhûd ve ‘ıyan makâmına ulaşmış kâmil bir şeyhe kalbi bağlamak,”[22] “İlâhî ve Zâtı sıfatlarla muttasıf, müşâhede mertebesine ermiş kâmil bir şeyhe kalbi bağlayıp,[23] huzûr ve ğıyâbında o şeyhin sûreti, sîreti ve özellikle rûhâniyetini hayâlen kendisi ile birlikte farzederek, yanındayken takındığı tavrı, ğıyaben de sürdürmeye çalışmak demektir.[24]
Râbıta konusunda müstakil bir Risâle yazan Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’ye (1242/1826) göre Râbıta: “Müridin “fenâ fillâh” makâmına ulaşmış olan şeyhinin sûretini, hayâlinde saklamak sûretiyle, onun rûhâniyetinden feyz almak ve istimdâd dilemekten ibârettir.’[25]
Abdülhakîm Arvâsî’ye (1943) göre Râbıta: “Mürşidi, Allah ile aranızda vesile ve vâsıta mevkîindeki zat olarak düşünecek, onu yanınızda ve karşınızda farzederek, alnına yani iki kaşı ortasına gözlerinizi dikecek, keskin bir aşk irâdesiyle o zatın simasını hayâlinizde saklayacak, hayâlen onun sîretini kalbinizde durdurarak, kendisiyle ma’nevî bir beraberlik te’sîs edeceksiniz.’[26]
Bu tariflerden Râbıta’da en önemli hususun, şeyhin sûretini sıcak ve canlı bir şekilde hayalde tasavvur ve gözleri keskin bir dikkatle onun iki kaşı arasına dikmek olduğu anlaşılıyor. Bu keyfiyet, müridin zamanla şeyhini benimsemesi, onun ahlâk ve faziletiyle bezenmesi, şahsiyetinin onun şahsiyetinde erimesi ve onunla aynileşmesini te’mîne yarayan bir vâsıtadır. Tasavvuf literatüründe ”Fenâ fi’ş-şeyh” denilen hal işte budur. [27]
Tarikatlar ve sûfîler arasında erdirici ortak bir yol kabul edilen Râbıtâ’ya riâyet eden mürîd, zamanla şeyhinin hal ve vasıflarının kendisine yansımasına sebep olur. Daha sonra bu durum müridi, ”fenâ fi’r- Rasûl”, nihâyetinde de “fena fillâh”a ulaştırmayı hedef alır. Bu yüzden kabiliyeti, vasıtasız olarak Allah’tan feyz almaya muktedir olan mürîdlere Râbıta tavsiye edilmemiş, aksine terketmeleri istenmiştir.[28]
Râbıta’nın üzerinde önemle durulması gereken bir yanı da, onun mutlaka Allah’a vâsıl olmuş, fenâ ve bakâ[29] mertebelerini aşmış, kâmil ve sâlih bir zata yapılmış olmasıdır. Bu özellikleri taşımayan zât, hal ve ahlâkı düzgün olsa da Râbıta’ya yetkili sayılamaz. Olsa olsa inahallî bir çevrede bulunan mürîdlere zikir telkinine yetkili olabilir.[30]
Kemal elde etme niyyetinde olan samimî bir mürîd, aynı niyyetle kalbini kâmil bir mürşide bağlar ve davranışlarını onun davranışlarına benzetmeye çalışırsa, ancak böyle bir râbıta yetiştirici olur. Eğitici kabûl edilir. Hatta bu konuda, zikirsiz tek başına râbıta erdirici ve yetiştirici kabul edildiği halde, rabıtasız zikrin olgunlaşmak için yetersiz sayıldığı söylenmiştir.[31]
Râbıta ile ilgili en derli toplu eserlerden birinin müellifi olan İbrahim Hilmi el-Kâdirî’ye göre Râbıta, kalben bağlanılan şeyin nev’ine göre değişik isimler alır. Bunları üç gurupta toplamak mümkündür:
1-Mukaddes değerlere istekle yapılan Râbıta,
2-Bayağı şeylere istekle yapılan Râbıta,
3-Tabi’î ve âdî Râbıta.
Kişinin ailesi, evlâdı ya da yakınlarına karşı duyduğu normal sevgi bağına tabi’î ve bayağı Râbıta; Herhangi bir şahsa, güzelliği ya da dünyevî bir câzibesinden dolayı duyulan, dînen teşvîk edilmediği gibi bazan da kerîh kabul edilen şeylere gönül bağlamaya, bayağı nesnelere istekle yapılan Râbıta; Allah ve Rasulüllah sevgisi veya O’nun sâlih kullarından birine, yine salahlarından ötürü duyulan, Cenab-ı Hakkın özellikle yapılmasını emrettiği ve teşvîk ettiği helâllere kalbi sevgi ve istekle bağlamak ta mukaddes değerlere yönelik ulvî Râbıta’yı meydana getirir.[32]
Mukaddes değerlere ve ulvî nesnelere yönelik Râbıta, mürîdde zamanla sürekli bir vuslat ve şuurlu bir Hakk’la beraberlik duygusu meydana getirince, Hz. Peygamber’de, ashâbmda, tabi’în ve tebe-i tabi’în’den bazılarında olduğu gibi, bu hal, kişinin kendisi istese de artık vazgeçemeyeceği zarûrî bir kalb bağına dönüşür. Aradan geçen zaman cemiyeti bozduğu ve fertlerin kalbi gereksiz ve faydasız şeylerle işgâl edilerek katılaştığı için, tarikat ehli, bunun yerine yine de gâyeyi gerçekleştirmek, mürîdlerin kalblerini Hakkın huzûruna adapte etmek üzere, kâmil şeyhlere rabt-ı kalb etmeyi ikâme ettiler.[33]
Râbıta hakkında bilgi veren kaynaklar, oldukça muahhar devrin mahsulleridir. Râbıta’yı savunmak üzere eser yazan müellifler, bunun tatbikatını Hz. Peygamber zamanına kadar indiriyorlarsa da, buna dâir yazılı kaynağa rastlamak ancak H. X/M. XVI. asır müellefâtı arasında mümkün .olmaktadır. Araştırmalar bugünkü anlamda bir Râbıta anlayışının, ilk defa Muhammed Bahâüddin Nakş-bend (791/1388)’e isnâd edildiğini göstermektedir.[34] Kendisine ve tarikatına bu ismin verilmesinin, mürîdlerin mürşidlerinin sûretini kalblerine nakşetmeleri şeklinde tezahür eden Râbıta’dan aldığı da ileri sürülen fikirler arasındadır.[35] Râbıta konusunda yazılı en eski kaynak ise, İmam-ı Rabbânî diye bilinen Ahmed Farûk es-Serhendî (1031/1621)’in Mektûhâf ıdır. Mektûhât’m muhtelif yerlerinde Râbıta’mn zikirden de üstün erdirici bir yol olduğu, kâmillerle sürdürülen ma’nevî beraberliğin ve mürşidlerle uzaktan hayalen birlikte olmanın, nakş-bendiyye tarikatında kemâle götüren bir usûl olduğuna dair bilgiler verilmektedir.[36] “Uveysîlik diye tanımlanan bu durum, tasavvuf tarihinde pekçok şeyhin hayatında görülen bir hususiyettir. Genellikle bu özelliğe sâhip olan sufilerin herhangi bir tarikat mensûbu olmadığı, kendilerine has bir meslekleri bulunduğu ya da bizzat bir tarikatın kurucusu olduğu görülmektedir. Mevlana Câmî, “Meşâyih-i tarikattan çoğuna evâil-i sülûkunda bu makâma teveccüh vâki olmuştur. “[37] derken bu. noktaya işâret etmektedir.
İster hayatta isterse ölmüş bir şeyhin rûhâniyetinden feyz alınabileceğine ve bunlarla irtibat-ı kalb eden birine onlara ait halin sirâyet edeceğine inanan “Uveysî’liğin, Râbıta ile gerçekleşen bir hal olduğu dikkate alınırsa, bu usûlün Nakş-bend’den daha önceleri kullanılmakta olduğu, Nakş-bendiyye’ninse bunu sistemleştirerek tarikatın rükünleri arasına koyduğu söylenebilir. Nitekim “Üveysî’liği ile bilinen ilk sûfî İbrahim b. Edhem (166/782)’dir. Kendisinin Veysel Karânî’nin rûhhâniyetinden feyz aldığı söylenir.[38] İmam Ca’fer es-Sâdık (148/765)’in rûhâniyetinden feyz aldığı ileri sürülen Bâyezid-i Bistâmî (261/874), önceleri fakîh iken, irşad edildikten sonra tasavvuf yoluna sülük etmiştir.[39] Üveysîliği ile meşhur diğer bir sûfî ise Ebü’l-Hasan el-Harakânî (425/1034)’dir.
Bayezid-i Bistâmî’den aldığı manevî feyzle yetiştiği söylenen Harakânî’nin: “Kendilerine uyulacak bir şeyh arayan müridlere şaşarım. Biliyor musunuz ki ben, aslında bütün şeyhlere saygı duyduğum halde, böyle birinin irşâdma asla muhtaç olmadım. Zira benim mürşidim Allah’tır.” dediği rivayet edilmiştir.[40] Kaynaklar Melâmetîliğin ileri gelen şeyhlerinden biri olan Ebu Sa’id Ebü’l-Hayr (440/1049)in da Üveysî olduğundan bahsediyor.[41] Feridüddîn-i Attar, silsile itibariyle Cüneyd-i Bağdâdî’ye vâsıl olan Ebü’l-Kasım el-Cürcânî (469/1076)’nin de Veysel Karânî’nin rûhâniyetinden feyz aldığı ve zikrederken “Allah, Allah, Allah” yerine “Üveys, Üveys” diye zikrettiğini naklediyor.[42] [43] Bunlardan başka Kübreviyye’nin kurucusu Necmüddîn-i Kübrâ (618/1221), Feridüddîn-i Attar (618/1221), Muhyiddîn Arabi (638/1241), Bahâüddin Nakş-bend, Ebu Bekir Tayabâdî (791/1389), Celâleddîn Bâyezid-i Purânî (862/1457) gibi sûfîlerin de üveysî olduğu, ya Hızır’dan, ya da kendilerinden çok önceleri vefat etmiş şeyhlerden Misâl Âleminde ma’nen feyz alarak yetiştikleri söylenmektedir.43
Tasavvuf tarihinde Üveysî, Üveysîlik ve Üveysiyyü’l-meşreb gibi tabirlerle anılan bu yolun ilk defa ne zaman ortaya çıktığı kesin olarak bilinmemekle beraber yazılı ilk bilgileri Ferîdüddin-i Attar’ın Tezkire- tü’l-evliya sında görmekteyiz.[44] Fakat O’nun ifadelerinden bu terimin daha önceleri de kullanılmakta olduğu anlaşılıyor. Tarih içinde değişik manalara gelmekle birlikte Üveysiliğin ortak özelliklerini şu dört ana gurupta toplamak mümkündür:
1-Peygamberin rûhâniyetinden direkt olarak nasib alanlar,
2-Veysel Karânî’nin rûhâniyetinden feyz alanlar,
3-Kendilerinden önce vefat etmiş herhangi bir şeyhin veya kutubun rûhâniyyetinden istifâde edenler,
4-Bizzat Hızır aracılığı ile irşâd edilenler.
Görüldüğü gibi bu dört gurupta da ortak olan nokta, daha önce yaşamış birinin rûhâniyetinden feyz almaktır. Çünkü sûfîler nezdinde cismânî sohbet olduğu gibi, rûhânî sohbet de vardır. Sâlihlerle manen beraberlikle de kemâl elde edilebilir. Ancak bu, şuuraltı hayatının kuvvetliliği ve şiddetli bir câzibeye kapılmakla mümkündür.[45] Feyz alınması istenilen mürşidin ruhaniyetine kâmil bir yöneliş ve küllî bir fenâ ile irtibat-ı kalb etmeyi gerektiren bu duruma misâl olmak üzere son devir sûfılerinden Kuşadalı İbrahim Halveti (1262/1845)’nin şu ifadeleri de verilebilir: “Misâl Âlemi’nde arasıra Yusuf Sünbül Sinan (936/1529) ile görüşürüm, bazan o benden istifâde eder, bazan da ben ondan istifâde ederim. Yine bu alemde vakit vakit İbn Kemal (1534) ile de görüşürüm, fakat her zaman ben ondan istifâde ederim.”[46]
Ma’nevi hallerin bir şeyhden diğerine rabt-ı kalble aktarılmasının usûlü diyebileceğimiz Râbıta hakkında Mektûhât’tan sonra en detaylı bilgi veren eser Mevlana Hâlid-i Bağdâdî’nin er-Risâle fi hakkı’r- râbıtdsı, Abdülhakîm Arvâsî’nin Râbıta-i Şerife’si, İbrahim Hilnıî el- Kâdirî’nin Medâricü’l-hakîka fi’r-râbıta’ında ehli’t-tarîkası, Es’ad Sâhib’in Nurü’l-hidâyeti ve’l-irfânı ve Mevlana Haid’in halifelerinden Haşan ed-Dûserî’nin er-Rahmetü’l-hâbıta fi isbâti’r-râbıtası, Muhammed Sa’id Şeyda el-Cezerî’nin ed-Dâbıta fi’r-râbıtası zikredilebilir. Selçuk Eraydın’ın Tasavvuf ve Tarikatlarında, Yaşar Nuri Öz-türk’ün Kuşadalı İbrahim Halveti’sinde -ve İrfan Gündüzün Gümüşhânevî Ahmed Ziyaüddîn inde yukarıdaki kaynaklara istinad ederek verilen değerlendirmeler mevcuttur.
II- UYGULAMA OLARAK RABITA
Rabıtaya başlamadan önce mürîd, tam bir taharetle, Kıble’ye karşı namazda oturur gibi oturur. Gözlerini kapar, boynunu büker, içini ve dışını kâmil bir sükûnete bıraktıktan sonra, Cenab-ı Hakk’ı, mürşidinin kendisine ta’rîf ettiği zikirlerden birisiyle zikreder. Zikrin manasını derinliğine ve genişliğine tefekkür eder. Kalbini her şeyden arındırarak, zikrini, hâlen şeyhinin yaptığı zikre adapte etmeye çalışır.[47]
Böyle bir edeb ve usûlle başlanması mutad olan râbıtanın, müridin seviyesi ve meşrebine göre değişen uygulama şekilleri vardır. Müridlere göre farklılık arzeden ve mürşidlerce tercih edilen râbıta tatbîkâtını, temel noktalar nazar-ı dikkate alınarak birkaç gurupta toplamak mümkündür:
1-Tâlib olan müridin, kâmil ve mükemmil mürşidinin sûretini tam karşısında hayal edip, iki kaşı ortasına bakarak, bu sûretteki rûhaniyete yönelmesi ve onunla beraber bulunduğunu tasavvur etmesidir. Bu bakış ve bağlanışta kendinden geçme hali başlayıncaya kadar rabıtayı sürdürmek gerekir.
2-Müridin kendisini şeyhinin hey’et ve kıyafetindeymiş gibi tahayyül etmesidir. Sâlik yine kendinden geçinceye kadar bp hâlini devam ettirir. Öyle ki sâlik bu irtibatıyla, zatını mürşidinin zatında, sıfatlarını ve davranışlarını da mürşidinin sıfat ve davranışlarında yok etmek, şeyhinin ahlâkî üstünlük ve rûhâniyetini kendi sûretinde bulmak mevkiindedir. Zira şeyhin rûhâniyeti kemalleriyle birliktedir. Hiçbir vakit ondan ayrılmaz. Bu rûhaniyet ve beraberlik duygusu iledir ki, davranışlarını şeyhinin huzurundaymış gibi düzenleyen ve huzur edebine riayet eder gibi hareket eden mürîd adım adım, şeyhi gibi olmaya, kemal ve olgunluk kazanmaya başlar.
3-Müridin, mürşidinin suret, siret ve rûhâniyetini karşısında farzedip, onu kalbinin tam ortasına indirmek, kalbini uzun ve geniş bir dehliz farzederek, mürşidini o dehlizde yürüyor ve kendisine doğru geliyor şeklinde tahayyül etmek.[48] Bu uygulamalardan anlaşılıyorki râbıta, mürşide duyulan muhabbet ve saygının, huzurunda olduğu gibi gıyabında da sürdürülmesidir.
Bu uygulamalardan da anlaşılacağı gibi rabıta üç değişik şekilde uygulanmaktadır:
1-Pir’in sûretini sadece hayalen tasavvur etmek,
2-Şeyh’in rûhaniyetini ve sûretini kalbinde tahayyül etmek,
3-Müridin kıyâfet ve şekline bürünerek, kendini mürşid görüntüsünde farzetmek, hat ve hareketlerinde ona benzemeye çalışarak “fenâ fi’ş- şeyh”e alışkanlık kazanmaya çalışmak.
Bu tür rabıta, Kuran okumak, namaz kılmak gibi ibadetlerde ve günlük davranışlarda müridin kendisini şeyhine benzetmeye çalışması ve böylece şeyhindeki ihlâs ve kemâli taklîden de olsa yakalamaya gayret göstermesi demektir. Buna “telebbüsî râbıta” da denilir.[49] Psikolojide ve eğitimde “Aynileşme, Identification” denilen ve kişilik gelişmesinde önemli bir metod kabul edilen benimseme mekanizmasının tasavvuftaki tatbîkâtma benzemektedir. ‘
Râbıtayı, Râbıta-i mevt, Râbıta-i mürşid ve Râbıta-ı huzûr diye de üç kısma ayırmak ve öylece icrâ etmekte mümkündür:
1-Râbıta-i mevt: Tezekkür-i mevt de denilen bu tür râbıta, ölüm duygusunu bir an’bile hatırdan çıkarmamayı hedef alır. Bu durum, düşünce ve davranışaları düzenlemek için gerekli olduğu kadar, “ölmeden evvel ölüm” sırrına erebilmek ve bedenimizi ölü gibi farzederek, onun ruh üzerindeki ağırlığı ve bulanıklığını gidermeye çalışmak için de gereklidir.[50]
2-Râbıta-i mürşid: Mürşidin rûhâniyetini, şeyhi aracılığı ile iki kaşının tam ortasında, nurdan bir yumak gibi dâima hazır bulundurmak, kalbini onun kalbine yapıştırarak, ondaki yüceliklerin ve hallerin kendi kalbine aktığını tahayyül etmektir.[51]
3-Râbıta-i huzûr: Yukarıdan beri anlatılan râbıta çeşitlerinin asıl gâyesi budur. Hâkk’tan gayri her şeyi akıldan ve hayalden tamamiyle silerek, her an Hakkın huzurunda bulunduğu düşüncesini muhâfaza etmek ve muhabbetullaha bürülü bir kalbe sâhib olmaya çalışmak demek-
tir. Gözlerin gördüğü, akılların düşündüğü şeyleri bilen Allah’ın huzurunda bulunduğu düşüncesini kaybetmeksizin, “İhsân” derecesine ermeye çalışmaktır. Mürîd huzûr rabıtasına, kalbi üzerinde, nurdan yazılmış bir mahya gibi etrafını aydınlatan ,”Lafza-i Celâl” hattını tahayyül ve tefekkür ederek başlar.[52] ‘
Müridin makam ve mertebelerine göre de değişik râbıta şekilleri vardır:
1-Mübtedî mürîd: Her zaman mürşidinin huzurunda ve eli altında- bulunduğunu düşünmeli, onun kendisinden ayrılmadığına ve sürekli kendisiyle beraber bulunduğuna inanmalı ve hareketlerini buna göre ayarlamalıdır. Uyurken bile, şeyhinin ayak ucunda uyuyormuş gibi uyumalı, mürşide huzûrunda iken gösterilmesi gerekli edebi, gıyaben de sürdürmeye çalışmalıdır. Sevgiyle sürdürülmesi gereken bu râbıta, “Kişi sevdikleriyle beraberdir.” ‘Herhangi bir topluluğa benzemeye çalışan on- fardandır.” hükmünce, müridi “fenâ fi’ş-şeyh”e, yani şeyhi gibi olmaya götürür.[53]
2-Mutavassıt mürîd: Hayatının her anında Rasulüllah’ın huzurundaymış gibi hareket etmeli. Böylelikle şeyhinde fenâ olma hâlini daha da ileri götürerek, irâde, istek ve hareketlerinde en üstün ve en güzel ahlâk sahibi Hz. Peygamberin ahlâkına ermeye,çalışmalıdır. Bu tür râbıtada, aynîleşilmesi istenen hedef Hz. Peygamberdir. Çünkü O, ümmeti için tek”Üsve-i hasene” ve en güzel modeldir.[54]
3-Müntehi mürid: Vuslat mertebelerinin nihâyetine yaklaşmış, sırası ile şeyhinde ve Rasulüllah’da fâni olma makamını yakalamış, visâli ve kemâli elde etmeye yaklaşmış müntehi müridlerin râbıtası ise, “Nerede olursanız olun O, sizinle beraberdir.[55] ayetinde belirtilen beraberliğin mürîd tarafından idrâk edilmesidir. Tebessümünden sükûtuna, davranışlarından düşüncesine kadar her şeyini Hakkin huzûrunda bulunduğu inancı ile düzenlemesidir. Böylece mürîd, “Bize şah damarımızdan daha yakın olan Allah”a duyduğu yakınlığı, kuvveden fi’le çıkarmış olacaktır.[56]
Bütün bu söylenilenlerden bir netice çıkarmaya çalışacak olursak şunları söyleyebiliriz:
“Büyük ve iyi insanlar, insanoğlunun kendiliğinden içten gelen hayranlığını harekete getirerek, başkalarını peşlerinden sürüklerler. Büyük insanlara duyulan bu hayranlık, zihnî kabiliyeti geliştirmekte ve insanı, ma’nevî bakımdan yükselmesine en büyük engellerden biri olan nefsine köle olmaktan kurtarmaktadır. Yüksek fikirleriyle ve başardıkları büyük işlerle ün yapmış olan insanların anıları çevremizde daha temiz bir atmosfer yaratmış gibi görünüyor. Onun içindir ki farkına varmadan amaçlarımıza ulaşmışız gibi bir duygu var içimizde.
‘Bana kimi çok beğendiğinizi söyleyin, hiç değilse yeteneklerinizi, zevkiniz ve karakteriniz bakımından, ne olduğunuzu söyleyeyim.” diyordu Sainte-Beuve. Değersiz insanları mı beğeniyorsunuz? O halde siz de değersiz ve karaktersiz bir insansınız demektir. Zengin insanlara mı hayransınız? O halde maddî bir insansınız demektir? Mevkî sâhibi kimseleri mi beğeniyorsunuz? O halde bir dalkavuksunuz. Namuslu, cesur ve mert insanları mı beğeniyorsunuz? O halde siz de namuslu, cesur ve mert bir insansınız demektir. İnsanların, henüz etki altında kalabilecekleri bir yaşta değerli kimselere karşı hayranlık duymağa teşvik edilmeleri iyi bir şeydir. Çünkü iyi insanlar hakkında bilgi sâhibi olmayan insanların, kötü insanları örnek almaları mümkündür.”[57]
“Dr. Johnson’a göre, başkalarının asil davranışlarına içten gelen bir hayranlık duyulması kadar iyi bir şey yoktur. Bu, insanlara çok dost kazandırdığı gibi, insanın cömert, samîmi ve ciddî olduğunu, lâyık olanlara değer verdiğini de gösterir.”[58]
‘Yaşayan ya da ölmüş olan büyük adamlara hayranlık duyanların, onların yaptıklarını küçük veya büyük ölçüde yapmak iste. meleri normaldir. Savaşçılar, devlet adamları, hatipler, vatan-se- verler, şairler ve sanatçılar, hepsi kendinden önce yaşamış olanların, belki de farkına varmadan, etkisi altında kalmışlar ya da onların yaptıklarını aynen yapmışlar, onları taklîd etmişlerdir.”[59]
Tasavvuf ve tarikatlardaki uygulama biçimi verilen râbıta ile, büyük insanlara duyulan hayranlığın, karakterin şekillenmesindeki rolüne işaret eden bu psikolojik tesbîtler, kişiliğin gelişmesinde taklidin veya başkaları ile aynîleşmenin etkisini göstermektedir. İşte râbıta, bu mekanizmanın sistematize edilmiş şeklidir denebilir.
III- RÂBITA’NIN DELİLLERİ
Tasavvuf klasiklerinde, sâlih ve sâdıklarla birlikte bulunmaya, fâsık ve dünya ehli bir arada bulunmaktan sakınmaya ayrı bir önem verilmiş, tabî’atın ve hayallerin sârî olduğu dikkate alınarak,[62] kişinin bu konuda dikkatli olması tavsiye edilmiştir.
Îbnü’l-Mübârek: “İyi arkadaş yalnızlıktan, yalnızlık ta kötü arkadaştan hayırlıdır.” “İyilerle dost olan, misk satanla beraber olan gibidir. Onun güzel kokusu diğerine bulaşır. Kötülerle beraber olan da demirci çırağı ile beraber olan gibidir. Onun kiri de diğerine yansır.”[63] derken bu husûsa işâret etmiştir.
Aynı şekilde Hz. Peygamber’in: “Kişi dostunun dîni üzeredir. O halde kiminle arkadaşlık ettiğine dikkat etsin.”[64] “Kişi sevdikleriyle beraberdir.”[65] hadisleri de bu manada yorumlanabilir. “Mü’min mü’minin aynasıdır.”[66] ile Hz. Peygamberin iki elinin parmaklarını birbirine geçirerek “Mü’minler bir binanın tuğlaları gibi birbirini destekler”[67] mealindeki hadisleri de bu doğrultuda açıklanmıştır.
“İyi şahıslarla dostluk kuran kimse, kendisi kötü bile olsa iyi olur. Çünkü onların himmeti ve sohbeti onu hayırlı bir insan haline getirir. Aksine kötülerle dostluk kuran da, kendisi iyi bile olsa bozulur. Çünkü onlarla bir arada bulunan, onların kötülüklerine rıza gösteriyor demektir. Kötülüğe rıza göstermekse, sâhibini de kötü hale getirir.”[68]
“Arkadaşlık ve sohbetin esası: nefsin âdetleriyle sükunet bulması ve alışkanlıkları ile ülfet etmesidir. Bir kimse hangi topluluğun arasına girerse, onların fiillerini kendi âdeti ve itidiyâdı haline getirir. Çünkü ister • hak, ister bâtıl olsun, bütün irâde, arzu, mü âmele ve ameller esasen onda mevcuttur. Görmüş olduğu bütün mu ameleler, arzular ve meyiller kendisinde gelişir ve öbür temâyüllere hâkim ve gâlib olur. Sohbetin insan tabiatı üzerinde büyük bir te’sîri vardır. Adetlerin çetin bir savleti ve saldırısı mevcuttur. O derecede ki, insan sohbetle âlim, papağan ta’lîmle nâtık olur. Riyâzat ve eğitimle at, o derece değişir ki hayvânî âdetleri ter- kederek insânî âdetler ve alışkanlıklar edinir.”[69]
“Sohbet ve arkadaşlığın kişinin şahsiyet, ahlâk ve karakteri üzerinde derin te’sîri vardır. Bir arkadaş diğerinin özelliklerini, rûhî ve ma’nevî bir etkilenme, davranışlarında ona uymakla elde eder. İçtimâi bir varlık olan insanın, topluma karışması ve kendine uygun dost ve arkadaş edinmesi tabî’idir. Eğer o, fâsık, kötü ve şerli birini arkadaş edinirse, bilmeden ve tedricen onun da ahlâkı bozulur, sıfatları değişir, onların seviyesine inerek özelliklerini elde eder. Aksine iman, takva ve istikâmet sâhipletini dost edinirse kendisi de onların derecelerine yükselir. Nefsini kusurlardan uzaklaştırır. Bu yüzden: “Kişi, dost ve arkadaşlarının ahlâkı ile tanınır.” denmiştir. Hz. Peygamberin ashabı sohbetle, tâbi’în ve tebe-i tabiin de bunlara tâbi olmak ve onları benimsemekle yüksek derecelere ulaştılar.”[70]
Sûfîler arasında “ihtilât veya muhâlata” denilen bu durum, yararları ve zararları gözönünde bulundurularak:
1-Gıda gibi gerekli ihtilât,
2-İlaç gibi ihtilât,
3-Hastalık ve dert getiren ihtilât,
4-Helâk edici ve bitirici ihtilât olmak üzere dört çeşide ayrılmıştır.[71] Hatta Ebu Medyen el-Mağribî (594/1198): ‘Kul için en zararlı şey, fiil,söz ve inançlarında Allah’ın sevdiği şeyleri görmediği kimselerle ihtilât etmesidir.”[72] demiştir.
“Şeyhinin huzuruna giren mürîd, onun kendisini eğitecek en yetkili mürşid olduğuna inanmalı ve başka bir şeyh arayışına girmemelidir. Böyle bir arayış, müridin mürşidinden istifâde ve istifâzasına, sohbetinden etkilenmesine, sözlerinin müessiriyetine ve şeyhinin halinin kendisine sirayetine engel olur. Şeyhinin en kâmil kişi olduğunu bilmek, mürşid için değil mürîd için önemlidir. Şeyhinin tek otorite olduğuna inanan kişi, onun fazilet ve yüceliğini tanır, ona karşı duyduğu sevgi ve saygı güçlenir. Karşılıklı ülfet ve muhabbet, mürîd ile mürşid arasında bir hal yansıma vâsıtasıdır.- Zira müriddeki sevginin şiddetine göre, mürşidinden hal transferi mümkün olur.”[73]
“Şeyhin edeblerinden biri de: mürîdlerinin bidat ehli ile bir arada bulunmalarını yasaklamasıdır. Çünkü bunun kalpleri öldürücü olduğu tesbît edilmiştir. Bütün selef-i sâlihîn böyle söylüyor. Kendisinde en ufak bir bid’at bulunan kimse ile oturmaktan sakının. Bu hususta hassasiyet göstermeyen ve gevşek davranan kimse, kısa bir süre de onlarla birlikte kalsa, kötülüklerine alışır.”[74]
Yukarıdaki bilgilerden, sâlih ve sâdıklarla öncelikle fizikî, bunun mümkün olmadığı zamanlarda da ‘arada bir sevgi bağı oluşturmakla” kurulacak rûhî ve manevî beraberliğin, kişinin eğitimi açısından ne kadar gerekli görüldüğü anlaşılıyor. Buna istinâden Rabıtayı; “Allah’a, O’nun Rasulüne ve Cenab-ı Hakkın velî kullarına duyulan sevgi bağı” şeklinde açıklayanlar olmuştur.[75] Çünkü sevgi öyle bir câzibedir ki, ya seveni sevilenin yanına çeker, ya da sevileni sevenin yanına götürür ve arada bir vuslat ve bütünlük hali meydana getirir. “Değil mi ki gâye kavuşmak ve buluşmaktır. İster sen onu bul, ister o seni bulsun, bir fark yok.”[76] “Seven ve seçen, kendinde bulunan vasıflar dolayısı ile karşısındakini sever. Melek meleği, şeytan şeytam, şeyh şeyhi, çocuk ta çocuğu sever.”[77]
İmam Gazzâlî, “insan tabiatının çevredeki söz, iş ve hareketleri çalmasını oldukça tehlikeli bir hastalık” diye niteleyerek şunları söylemektedir: “Aklı başında fazilet sâhibi insanlar bile bu hastalıktan kendilerini zor kurtarabilir. Nerede kaldı ki ğâfiller. Bundan dolayı insan, içinden hareketlerini benimsemediği halde, kötü kimselerle fazla düşüp kalkmamalıdır. Eğer bu gibilerle fazla düşüp kalkarsa, kendinde büyük değişiklikler hissetmeye başlar. Önceden hoşuna gitmeyen bu çirkin hareketlere yavaş yavaş alışır ve artık onlara aldırış etmez olur. Zira kendini bu kötülüklerden alıkoyan şey, onları kendisinin büyük biü suç sayması idi. Bunun için zenginlerle düşüp kalkan kendi varlığını küçümser ve hiç mesâbesinde görür. Yoksullarla düşüp kalkanlar da, ellerindeki nimetlerin kadrini bilir. İtaat edenlerle isyan edenlere bakmakta aynıdır. Bu fıtrî bir tesirdir. Ashâb-ı kiram ve tebe-i tabi’în’in ta’at ve ibâdetlerini düşünenler, kendi ibâdetlerini küçümser ve onları küçük görürler. Kendi ibâdetlerini küçümseyenlerse elbette onlara uymak için gayret sarfeder. Kendisine çeki-düzen vererek ibâdetlerini artırmaya çalışır. Aksine dünya adamlarına bakan, onların Allah’tan yüz çevirip isyana daldıklarına nazar eren kimsenin de iyilikleri kendi gözünde büyür ve kendisini beğenmeye başlar. İşte o zaman helak olur. Tabî’atın değişmesinde, iyilik ve kötülükleri dinleyip duymak ta yeterlidir. Nerede kaldı onları göz ile görmek.
Bu inceliğe dikkat etmek sâyesinde Hz. Peygamberin: “Sâlihler hatırlandığında, ilahi rahmet iner.”[78] hadisinin sırrı anlaşılmış olur. Sâlihler hatırlandığı zaman şüphesiz böyle bir rahmet inmez. Ancak gönülden onlara uyma ve onların izinden gitme arzusu ile kusurlarını giderme isteğinin uyanması hasıl olur. Rahmetin sebebi iyi işlerdir. İyi işlerin sebebi de onlara heves etmektir. Onlara heves etmenin âmili de, sâlihleri iyi halleri ile anmak ve hatırlamaktır. Bu hadîsin mefhûm-ı muhâlifi de, kötüler anıldığında la’netin inmesidir. Çünkü kötüleri ve kötülükleri çokça anmak, insana kötülük yapmayı kolaylaştırır. Bu da laneti gerektirir. Lanetse Allah’tan uzak kalmak demektir. Rahmetten uzak kalmanın başlangıcı isyâna dalıp Allah’tan yüz çevirmek ve meşru olmayan bir yolda dünyalık ve şehvet peşinde koşmaktır. İsyanın kaynağı da onu küçümsemektir. Küçümsemenin sebebi ise, onu çok dinlemek yüzünden onunla ünsiyet peyda etmektir. İyileri ve kötüleri sadece anmanın ve hatırlamanın neticeleri bu olursa, ya onları görmek ve aralarında bulunmanın sonuçları ne olur?”[79] Burada da görüldüğü gibi Gazzâli, sâlih ve sâdıkların anılıp hatırlanmasının kişilerin eğitilmesi açısından yararlı olduğuna dikkat çekiyor. Buna göre râbıtanm böyle bir bağlantıyı te’mînen teessüs ettiği söylenebilir. Kaldı ki modern ve tecrübî psikoloji de bu tesbîtleri doğrular mahiyettedir. Şöyle ki:
“Örnek alman her enerjik karakterde bir bulaşma hassası vardır. Güçlü insanlar, zayıf insanlar için bir ilham kaynağıdır. Sanki onları peşlerinden gitmeye zorlamaktadır. İleriye atılan bir kumandanın, hücuma katılmada, askerleri üzerindeki sürükleyici rolü buna misal olarak verilebilir. Büyük bir lider, aynı karakterde olan insanları bir mıknatısın demiri çektiği gibi çeker.”[80]
“Kâinatı ancak alâkalar bakımından öğrenmemiz kabildir. Eşya başlıbaşına mücerred olarak hiçbir şey değildir. Atom bile herhangi bir teşkilat dokusunda mana kazanıyor. Mesela: Karbon atomları, mu’ayyen bir alâka şeklinde kömür, diğer bir alâka şeklinde ise elmas oluyor. Bizi biz eden şey, başkalarıyla olan alâkalarımızdır. Sadece kafalarımız değil, şahsiyetlerimiz, hislerimiz, bütün kıymetlerimiz, benliğimiz, üzerinde kuvvetli izler bırakan şahsiyetlerin te’sîri neticesidir. Yalnız yiyeceğimiz ve sığınacak yerimiz için değil, elde ettiğimiz kültür ve akıl, karakterimiz ve bizim “öz benliğimiz” için başkalarına dayanmağa mecbûruz.
Başkalarının aynı olmak ameliyesi vâsıtası ile yavaş yavaş kendimiz oluruz. Yani biz tahmin edemeyeceğiiiz derecede bizden evvel gelen babalarımız, analarımız, kardeşlerimiz, amca, teyze ve amca-zadelerimiz gibiyiz. İçtiğimiz sütle, sadece maddî gıda almakla kalmıyor, etrafımızda bulunanların örneklerini, ideallerini, reaksiyonlarını, hal ve vaziyetlerini de yutuyoruz. Ma’nevi mefhûmuyla kahramanlarımızı hazmediyor ve onların hayat tarzını kısmen kendi hislerimizin hamuru haline koyuyoruz. Çünkü dünya yüzünde bulunan benzetme kabiliyeti yalnizca insanoğluna hastır. Bu kudretse insanoğlunun hem faciası hem de şerefi olmuştur.”[81]
“Her evliyânın ve her günahkar kimsenin, ömründe hiç görmeyeceği insanlar üzerinde etkisi vardır. Çünkü söz ve hareketlerin, her yerde bulunan beşer tabî’atının yumuşak balçığı üstüne damgası basılır. Hepimiz, kendi ruhumuzun dokusuna karıştırmak üzere başka şahsiyetleri benliğimize alırız. İnce ve ekseriyetle gayr-ı meş’ur olan bu aynileşme ameliyesi, bizim hiçbir zaman yalnız ve ayrılmış halde bulunmadığımızı ifade eder ve yine inanmak istemediğimiz bir derecede bizim, muhitimizin yarattığı ve kahramanlarımızın mahsulü mahluklar olduğumuzu gösterir. Şahsiyetimiz, kendi kendini yaratan bir madde olmak şöyle dursun, beşikten mezara kadar, başka şahsiyetlerin tezgahında dokunan bir kumaştır. Canımızın meskeni olan beden, başkalarının bizim için tedârik ettiği tuğlalardan yapılmıştır.” “..Hallerimiz, hareketlerimiz, sesimizin tonu, te’sîrimiz altında bulunan çocukların ve büyüklerin hislerine şekil verir. Bizi taklîd veya bizim gibi olmakla başka şahsiyetler şekil alır.”[82]
“Nasıl vücudumuz yediğimiz etten gıdasını alıyorsa, rûhumuz da gıdasını gördüklerinden almakta ve biz beraber yaşadığımız kimselere göre farkına varmaksızın, faziletli ya da kötü insan olmaktayız.”[83]
“Kiminle gezersen onunla anılırsın” derler. Akıllı kimse sarhoşla, kibar insan kaba insanla arkadaşlık etmez. Ahlaksız kimselerle dostluk kurmak zevksizliktir. Kötü eğilimli olmaktır. Bunlarla olan ilişkiler sıklaşınca ahlak çöküntüsü kaçınılmaz olur. Seneca: “Böyle kimselerle konuşmak çok zararlı olur. Çünkü bu konuşmalar, o anda etkisini göstermiş olmasa bile, içimize tohumunu atar ve onlar.dan ayrıldıktan sonra peşimizden gelir.” Yüksek karakterli kimselerle arkadaş olunuz. O zaman siz de yükseldiğinizi hissedeceksiniz. Bir İspanyol atasözü vardır: “Kurtlarla beraber yaşarsanız, ulumasını öğrenirsiniz.”[84]‘
“Biz, derin manasıyla başka insanlarla olan alâkalarımızın eseriyiz. Neşelinin huzurunda neşeleniriz. Malumatlının huzurunda zihnimiz harekete geçer. İyi bir ressamın huzurunda, sanat ihtişamının bir nebzesini görürüz. Kendilerini keşfedecek ve yeryüzüne çıkacak elleri bekleyen zengin cevherle dolu büyük madenler gibiyiz.”[85]
“İnsanların yaptıkları o kadar bulaşıcıdır ki, bütün çevresindekiler mutlaka onun etkisi altında kalmakta ve farkına varmadan onun seviyesine yükselmekte veya inmektedir. Yapılan iyilik daima iyilik getirir. Bu değişmez bir kuraldır. Karakter sahibi bir insanın etkisi yaygın olur. Bir doğu efsanesine göre: Güzel kokulu toprak; “Buraya gül ağacı dikilinceye kadar ben alelade bir topraktan başka bir şey değildim.” demiştir. Canon Moseley: “İyiliğin ne kadar iyilik getirdiği şaşılacak şey doğrusu. İyi ya da kötü olan hiçbir şey yalnız değildir. Çevresindekileri iyi ya da kötü yapar. İyilik te kötülük te havuza atılmış bir taş parçası gibidir. Suda halkalar meydana getirir. Bu halkalar büyüye büyüye kenara ulaşır ve böylece çevredekiler etkilenir. Onlar da çevresindekileri etkilerler.” diyor.”[86]
“Aynileşme” veya “gurup psikolojisi” diyebileceğimiz bu durumun, kişilerin davranış ve tutumlarını değiştirdiği [87] kesinlikle bilindiğine göre,sûfîlerce benimsenen râbıtanın, bu gâyenin tahakkukuna ma’tûf, mekanizma olduğu ileri sürülebilir. Burada çoğunlukla maddî beraberlik söz konusu ediliyorsa da, bunun tabi’î bir devamı niteliğindeki ma’nevî beraberliğin de aynı neticelerin husûlündeki rolü inkâr edilemez. Çünkü “gayretli ve enerjik insan farkına varmadan başkalarını peşinden sürükler. Onun verdiği örnek bulaşıcıdır. Herkes onu taklîd etmek ister. Bu bir elektrik akımı gibidir. Telin bir ucundan verildi mi öbür ucundan şerare olarak çıkar. Büyük ve iyi insanlar, insanoğlunun kendiliğinden içten gelen hayranlığını harekete geçirerek başkalarını beraberlerinde sürüklerler. Büyük insanlara duyulan bu hayranlık, zihnî kabiliyetleri geliştirmekte ve insanın ma’nevî bakımdan yükselmesine en büyük engellerden biri olan nefsine köle olmaktan kurtarmaktadır.”[88] Sevgi bağı ile sağlanan bu irtibata Erich Fromm: “Kişiyi diğer insanlardan ayıran duvarları yıkan, onu diğerleriyle birleştiren insanın içindeki en etkin bir güç”[89] olarak niteliyor.
Son devir sûfılerinden Kuşadalı İbrahim Halvetî’ye göre, Yaratıcı kudretle irtibata getiren bir disiplin olarak râbıta, akıl ve vâsıta üstü tüm bilgilerin elde edilmesini te’mîn eder. Yaşanan hallere önem veren bir ilim olan tasavvufun, ancak o hali gerçek anlamda yaşayanlarla kurulacak bir beraberlik neticesinde mümkün olan transferle sağlanabileceğini ileri sürer. Hallerin sirâyeti veya duyguların yansıması diyebileceğimiz râbıtanın sevgi ile birlikte ve devamlı olmasını şart koşar. Sürekli râbıtayı (râbıta ale’d-devâm) esas alan Kuşadalı’nın tefekküründe . râbıtanın zamanı ve mekânı yoktur. Her zaman ve heryerde yapılabilir.[90]
. Râbıta esnasında mürşidin vücûduyla “teşahhus” etmesi şart değildir. Simasının hatırda tutulması yeterlidir. Fakat bu “sîma” meselesi üzerinde en çok durulan noktalardan biridir. Kuşadalı’ya göre mürşidin simasını bizzat görmek îcab eder. Amâ olanlarsa mürşidin sesiyle yetinebilirler. Fakat sesin de bizzat duyulması gerekmektedir. Bu iki mazhariyete nâil olmayanlar başkalarının simayı veya sesi tarifi ile râbıta edemezler. Bu düşünce iledir ki O, ölmüş kişilere râbıtayı faydasız görmekte ve yasaklamaktadır.[91] Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî ise, vefat etmiş bir mür- şidden de râbıta ile feyz ahnabileeeğini, bu gibi hallerde müridin, mürşidin kabrine tam bir tahâretle yaklaşıp selâm verdikten sonra, mezarın ayak ucunda boynu bükük bir şekilde durarak, bir “Fâtiha”, onbir “İhlâs”ve bir “Âyetü’l-kürsî” okuyup, sevabını ölünün ruhuna hediyye eder. Sonra onun ma’neviyatma teveccüh, güç ve düşüncelerini yoğunlaştırmakla bunun gerçekleştirilebileceğini söyler.[92]
“Ey îman edenler! Allah’tan korkun ve O’na yaklaşmaya vesile arayın ve Onun yolunda savaşın. Ta ki murâdmıza eresiniz.”[93]
Bu âyette geçen “vesîle’nin umûmî olduğu ve râbıtanın da bu vesilelerden biri olarak kabul edilmesi gerektiği ileri sürülmüştür.[94] Kur’ân-ı Kerîm’de iki yerde geçen “vesîle” terimi, “Allah’a yaklaşmak için yakınlığından istifâde edilen şey”[95] anlamında kullanılmakta ve “Allah’a rağbet eden kimseye de “vâsil” denmektedir.[96] Allah’a yaklaşmak gâyesiyle başka şeyleri, özellikle Hakk’a yakınlığı ile bilinen ve “Görüldüklerinde Allah’ı hatırlatan”[97] kimseleri aracı koymaya da “tevessül” adı verilmektedir.
Bu ayette geçen “vesîle” ve “tevessül”ün sâlih amel veya ibâdetlerden biriyle yapılması gerektiği konusunda âlimler ittifak etmiş, sâdık ve sâlih zatlarla tevessül konusunda değişik görüşler öne sürülmüştür. Râbıta konusunu tenkîd edenler, en fazla zatlarla yapılan tevessüle karşı çıkanlar olmuş ve mesele her iki tarafın görüşlerini ihtiva eden eserlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır.[98]
Sâlihİerle tevessülü kabul edenler, mutlak anlamda vesilenin hem şahıslara, hem de amellere şâmil olacağını söylemiş ve bunu sünnetin Kur’an-ı Kerîm’i tefsir fonksiyonundan istifâde ederek, Hz. Peygamber ve ashâbının uygulamasıyla delillendirmişler, “âyetteki mutlak ifâdeyi sınırlamanın ancak bir delille mümkün olabileceğini, Kur’ân-ı Kerîm’de ise böyle bir kaydın bulunmadığını”[99] iddia ederek râbıtayı vesilelerden biri saymışlardır.
Karşı çıkanlar ise, şirke sebep olur ve tevhîd akidesini zedeler düşüncesinden hareket ederek câiz görmemişler, mezkûr vesilenin ancak îman ve sâlih amelle yapılabileceğini ileri sürmüşlerdir.[100] Özellikle İbn Teymiyye (728/1327), vefatından sonra, değil sâlihlerden, Peygamber’den bile kabri başında istiğfâr, dua ve şefaat dilemenin hiçbir imama göre meşrû olmadığını, sonradan bunu iddia eden bazı alimlerinse elinde şer’î hiçbir delilin bulunmadığını söyler.[101] Savunanlarsa: “Biz her peygamberi, ancak Allah’ın izni ile kendisine itâat olunmak için gönderdik. Eğer onlar, nefslerine zulmettikleri zaman sana gelip, Allah’tan mağfiret dileseler ve Peygamber de onlara mağfiret dileseydi, elbette Allah’ı tevbeleri ziyâdesiyle kabûl edici ve çok esirgeyici bulacaklardı.”[102] ayeti ve “Bana salat ü selâm getiren ve beni Allah’a vesile kılanlara şefâatım gerçekleşir.”[103], “Vesile, Allah katında kendisinden daha üstün bir derece bulunmayan mertebedir. Allah’tan size beni, vesile kılmasını isteyin.”[104] “Allah’tan beni vesile kılmasını dileyin. Dünyada bu istekte bulunan her kula, kıyâmet günü şâhid ve şefaatçi olurum.”[105], “Allah’tan beni size vesile kılmasını isteyin.” şeklindeki bir hitap karşılığında, ashâb: “Vesile nedir? Ya Rasûlallah” diye sordular. O da: “Cennetteki derecelerin en yükseğidir. Bu dereceye ancak bir kişi ulaşabilir. Ben de o kişinin ben olmasını istiyorum.”[106] hadislerini delil olarak ileri sürüp düşüncelerini haklı göstermeye çalışmışlardır.
Ne var ki zamanımızda çarpık uygulamalara varan vesile ve vâsıta ile gâyeyi birbirne karıştıranları görünce, İbn Teymiyye ve taraftarlarına da hak vermemek mümkün değil.
Hz. Peygamber’in adı anıldığında salât ü selâm getirmenin gerekliliği ve bunun kişi ile peygamber arasında bir sevgi ve saygı bağı oluşturacağı ve böylece kulun Hz. Peygamber’e olan sevgisinin artacağı da bir tür râbıta olarak değerlendirilebilir.[107] Haşan b. Ali’den rivâyet edilen şu haber de bu manâda dikkat çekicidir: Süfyân b. Vekî’, Haşan b. Ali’den naklen bildirdiğine göre O, şöyle demiştir: “Dayım Hind b. Ebî Hâle’den Hz. Peygamber’in hilyesini sordum. Çünkü O, Hz. Peygamberi en iyi tasvir edenlerden (Vassâf-ı Nebiy) biriydi. Ben de O’nun Hz. Peygamberi tasvir etmesini arzuluyordum ki bu vasıfları dikkate alarak Hz. Peygamberle bağlantı kurabileyim.” O da anlatmaya başladı.”[108] Mezkûr ifadeler dikkate alındığında, şemâil hadislerinin yazılı hale getirilmesinde ve özellikle hılye’lerin evlerin baş köşesinde asılı bulunmasında Hz. Peygamberle canlı bir irtibâtm kurulması düşünüldüğü söylenebilir. Hatta burada: “Sizden yaşayan kimseler, müslümanlar arasında pekçok ihtilâfın zuhûr ettiğini görecekler. Size, benden sonra benim ve râşid halifelerimin sünnetine sıkı sıkıya yapışmanızı tavsiye ederim.”[109], “Ashabım yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız doğru yolu bulursunuz.”[110] hadislerinden, Hz. Peygamberden başka, O’nun sohbetinden feyz alan ashâba ve onların “sünnet’me ittibâ’ın da kurtarıcı olacağına işâret edildiği anlaşılabilir. Hatta Hz. Ömer’in: “Allah’ım! Sana Peygamberimizin amcası (Abdullah b. Abbâs) ile tevessül ediyoruz.”[111] dediği nakledilir. Duası reddolunmayan kişilerin hadislerde sıralanması ve fazilette kişilerin farklı yapıları da sâlih ve sâdıklarla tevessül edilebileceğini gösterebilir.
“De ki eğer siz, Allah’ı seviyorsanız hemen bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve suçlarınızı mağfiretle örtsün. Allah ğafûrdur, rahimdir.”[112]
Bu âyet-i kerîmede geçen “îttibâ”ı, benimseme ve aynileşme anlamında bir uyma manasında ele almışlar ve böyle bir uymanın da ancak madden ve manen görmekle gerçekleştirilebileceğine kâîl olmuşlardır.[113] Kelimenin bizzat kendi sîgasından da anlaşıldığı gibi “İttibâ” sıradan bir tâbi olma değildir. Tâbilikte peşinden gitmek gerektiği halde “ittibâ”da bir iç içe girme hâdisesi vardır. Çünkü Hz. Peygambere gerçek anlamda duyulan bir sevgi, ancak O’riu hâlen, kâlen, amelen, ahlâken, sûreten, sîreten ve akîdeten benimsemek ve sünnetine uymakla tahakkuk eder. Peygambere ittibâ’ın tam ve hakîkî olması, bâtının, sırrın, kalbin, nefsin, Hz. Peygamberin bâtınına tıpatıp uyması ile mümkün olur.[114] Elmalı ise: “Vahdaniy- yet-i İlâhî şahsiyet-i Muhammediyye’de değil, şahsiyyet-i Muhammedi vahdâniyyet-i ilâhiyye’de fâni olduğu için, O’na kemâl-i muhabbetle ittibâ, yine O’na en güzel şekliyle uymak demektir.”[115] şeklinde açıklamıştır. Bursevî de, Lokman Sûresinin 15. ayetinde geçen “ittibâ”ı açıklarken: “Bu âyette kâfir ve fâsıklarla sohbetten sakındırma ve sâlihlerle sohbete teşvik vardır. Çünkü kişilerin bir araya gelmesi bir etkileşimi gerektirir. Tabiatlar cezbedici, hastalıklar sâridir.”[116] ifâdelerini kullanmıştır. Gerek “İttibâ’ın kelime anlamını veren kaynaklar,[117] gerekse tefsirlerden naklen verdiğimiz yukarıdaki bilgiler, bu terimin psikolojideki “İdentifîeation’la aynı anlama geldiğini gösterebilir. Zira sûfîlere göre marifet yolu, ya İlâhî bir cezbe, ya da kâmil bir mürşid elinde seyr ü sülûk’a girmekle elde edilir.[118] [119] Nitekim Hakîm Tirmizî: “Sûfîler yoluna nazarî bir tefekkür ve aklî bir unsurla ulaşılamaz. Çünkü bu, kalbde Kitap ve Sünnete uymakla hâsıl olan bir nurdur. Bu yolda her şey zan ve tahminle değil yakînle elde edilir. Kitap ve sünnete, menhecen, sülûken, fikren ve amelen eksiksiz bir ittibâ’ ile sâhip olunur. Ardından gelen îman ve takvâ nûru kalbi kuşatır ve kişinin amel ve tasarruflarına yön verir.
Hz. Peygamber’in vârisi olma ilmi de denilen bu ilim, belli bir eğitim ve Öğretim, yada nazarî bir tefekkürle öğrenilemez. Aksine sufînin davranış, söz ve hallerinde Hz. Peygamberi taklidi ve O’nun verâsetine ermesi, kesben değil de irsen bu ilme sâhip olmasının neticesinde hâsıl olan bir keşifle tahakkuk eder.[120]
İbn Arabi ise: “Bu ledünnî ilim, Hz. Peygambere tâbî olma ve Onun fiil, söz ve hallerine ittibâ’ etmenin bir sonucudur. Ariflerse bu ilmin sâhipleridir. Çünkü onlar Peygamberlerin kademleri üzerinde seyrederler. Mezkûr ittibâ’ ise, Hz. Peygamberin yaptığı ve yaşadığı her şeyi ayniyle yapmak, ibâdet, evrâd ve tâ’atı ayniyle uygulamak neticesinde tamam olur.”[121] derken bu noktaya işâret etmiştir. İlmin yaşanan ve yaşanması gereken şeklini, filî bir tevâtürle nesilden nesile aktarılan şekliyle bizzat yaşayanlardan görerek almak demek olan ittibâ, bu yönüyle râıta’ya delil olarak gösterilmiştir.
Kişilerde engellenmesi gereken bazı hallerin önüne geçmek için psikolojide çok kullanılan ve oldukça da etkili olan yollardan biri de ferdin bir başka şahıs veya gurupla aynileştirilmesi ve kendini onlarla aynı görmesidir. Sahne sanatkarlarının kazandıkları hayranlık kenar mahallelerin inkisâra uğramış ferdleri için bir kazanç olur.[122] Dindeki rûhî bir mekanizma olan benimseme ve projeksiyon yolu ile peygamberler, büyük imamlar ve azizler kuvvetle benimsenmek suretiyle, günümüze kadar kitlevî kuvvetli imanlar halinde devam edegelmiştir.[123] Karakter oluşumunun ilk başlangıcında tahliller ve görenekler, daha sonra da oedipus komplexi döneminde başlamak üzere duygusal benimsemeler (Identification) şeklinde gelişir. Çocuklar çevresindekileri, özellikle prestijli ve otoriter kişileri (Ana-baba, öğretmen ve liderleri) benimsemeye başlar. Bu kişilerin ya da basın-yayın organları ile takdim edilen kişilerin karakter bakımından iyi örnekler teşkil etmesi toplum terbiyesi için çok önemli bir problemdir.[124]
Güçlü ve kuvvetli bir babayla kendini özdeş tutması çocuk için önemli bir görev kaynağıdır. Çocuk özdeşleşme yoluyla modelden kendine yeterli düzeyde güç aktarmaktadır. Okul çağıyla birlikte anne ve baba bir dereceye kadar ikinci plana düşerken, öğretmenin ön plana geçtiği görülür. Ergenlik öncesinde arkadaşlar ve mensub olunan gurubun üyeleri birincil etki kaynağı haline gelir. Bu arada çocuk, yakın çevresindeki bir yetişkini, akrabasını da model alabilir. Ergenlik dönemi ve sonrasında ise tanınmış bir sporcu, sinema yıldızı, yaşayan ya da geçmişte kalmış ünlü kişiler gençlere model olur. Kişiliğin gelişmesinde yararlı ve önemli etkileri olan özdeşleşme (Aynıleşme, benimseme veya identification) bazan uyumsuzluğa yol açabilecek biçimde de kullanılabilir.[125]
Aynîleştirmenin, şahıslar arası davranış vasıflarının meydana gelmesinde oynadığı rol âşikârdır. Bir kimsenin, bir ferd veya gurubu model olarak alıp kendisini ona benzetmeye çalışması çok önemlidir. Kişi aynıleştirme dolayısıyla başka bir ferd veya guruba ait vasıfları benimser ve böyleCe benzerî davranışlarda bulunur.[126] Ferdlerde istek uyandırma çok defa düşüncenin mahsûlüdür. Bu, bilhassa hayal kurma, gündüz rüyâlarına dalmalarda rastlanan otictik düşüncenin bir özelliğidir. Tahayyül ve tasavvur neticesinde uyanan ve gittikçe şiddetlenen istekler, tatmin edilmek üzere ferdi gerçek hayatta harekete geçmeğe zorlar. Duyu organlarının muvakkat bir zaman için tenbihlerden mahrum kalması, isteklerin a’zamî Ölçüde uyarılmasına sebep olur. Bu esnada ferd, kendi kendine hayal ve düşüncelerin devamlı alkışı dolayısı ile her nevi tatmîn objeleri ile dolu, zengin ve geniş bir çevre veya beğendiği birini tasavvur edebilir.[127]
Özdeşleşme denilen şey, Ben’in yabancı bir Ben’in kimliğine girmesidir. Birinci Ben, bazı görüş noktalarında öbürü gibi davramr. Onu kısmen kendine mal eder. Özdeşleşme, başka bir kişiye bağlanmanın en eski belki en önemli biçimidir.[128]
Hayatın bütün sosyal basamaklarında ve her yerde bu benimseme mekanizması faaliyet hâlindedir. Aynileşme ruha sulh, ahenk, tatmin ve saâdet bahşeder. Bu, basit bir taklit değildir. Zira olağan taklidler modalarda olduğu gibi çabucak söner. Oysa benimseme süre içinde devam ederek bir itiyâd biçimini alıj. Hatta insanın şahsiyet kalıbını teşkil eder. Bunun yaratıcı muhayyile ile de ilgisi vardır. Bizi başkaları gibi hissetmeğe, görmeğe, düşünmeğe ve felaketlerde bile onlarla yanyana yürümeye sevkeder. Bu durum hayatın her anında ve toplumun bütün sosyal mües- seselerinde daima görünen bir gerçektir.[129] Verilen bu psikolojik açıklamalar, aynîleşmenin insan hayatında filî bir vâkı’a olduğunu göstermektedir. Tasavvuf ta, ideal olarak Hz. Peygamberi ve O’nun ahlâkını gerçekleştirmeyi hedef aldığına göre, rabıta’nın bu gayeye götürmek üzere tesbît edilen bir eğitim metodu olduğu söylenebilir. Kâmil ahlâka sahip kişilerle kurulması gereken sevgi bağı diye tanımlanan râbıtanın “aslı ittihad’dır. Yani sevenin zatıyla, sevgilinin zatının aynı olmasıdır.”[130] Ali b. Vefa: “Davranışlarında şeyhine benzeyen ve ona uyan kimseye, şeyhinin ma’rifeti ayniyle yansır. Bu yolla kişi, şeyhinin hâline ayniyle sâhip olur.”[131] derken râbıta’nın niçin yapılması gerektiğine işâret etmektedir. “Kendini tanıman, şeyhini tanıman kadardır. Şeyhi ile bağlantısı kopan kimse, ağaçtan koparılmış bir dal gibidir. Kökten gelen besinden mahrum böyle bir dal nasıl kurursa, mürşidinden bağlantısı kopan kimse de öylece kurur. Müridin kalbini, mürşidinin kalbine bağlaması, hal ilminin eğitiminde ve duyguların yansımasında asildir. Ne var ki bu yöneliş ve irtibat, şeyhin zâhirine değil, bâtınına uymalıdır. Zira bâtınını bırakıp sadece zâhirine bağlanan aldanmıştır.”[132]
Karakter, başkalarının yaptıklarını aynen yapmak suretiyle yavaş yavaş ve farkına varmadan, ama sonunda kesin olarak biçimlenir. Birçok hareketler önemsizmiş gibi gözükebilir. Bunlar düşen kar lapalarına benzerler. Bunların ne olduğunun kimse farkında değildir. Yağan kann yerde meydana getirdiği değişiklik önce pek hissedilmez. Ama kar yığınları sonradan çığ haline dönüşür. Tekrarlanan hareketler de böyledir. Biri öbürünü kovalar. Sonunda alışkanlık haline gelir ve böylece karakter iyi ya da kötü yönde oluşur.[133] Yıldızlar ve güneş için câzibe kaidesi ne ise, insanlar için de sevgi kâidesi odur.[134] İttibâ’ın râbıtaya delil olarak ileri sürülmesi, Hz. Peygamberle, ya da O’nun ahlâkını eksiksiz yaşadığına inanılan kâmil ve sâlih kimselerle aynileşme düşüncesinden dolayı olsa gerektir. Zira Pîr’de hiçleşmenin sonu, Hz. Peygamberle hiçleşme olmaktadır. Kimi tarikatlarda mutasavvıf, yolunda ilerleyerek İslam peygamberlerinin makamlarından (kadem) geçer. Adem’den Isa’ya varır. Çoğu sûfî bu makamlardan birinde kalır. Ancak mükemmel şeyh, Hz. Peygam- ber’de hiçleşendir. Ancak hakikat-i Muhammediyye ile aynileşerek insân- ı kâmil olunur. Şeyh ile mürîd arasındaki güçlü ilişki, müridin zihnini şeyh üzerinde toplaması demek olan “teveccüh” tekniğinde de görülür. Türkçe de şeyh ile mürîd arasındaki bu bağa “râbıta kurmak” denilir.[135] “Namazınızı beni kılarken gördüğünüz gibi kılın.”[136] hadîsi sûfîlere göre, daha derin manada değerlendirilmiş ve O, namazlarında hangi duygulara erişebiliyorsa o duygulara ermeye çalışmak şeklinde ele alınmıştır. Öyle ki, ka’delerde “et-Tahiyyâtü” okunurken, “es-Selâmü aleyke eyyühe’n-Ne- biyyü” cümlesine gelindiğinde kişi, sanki yambaşmda Hz. Peygamberin varlığını Şemâillerde belirtilen özellikleriyle tahayyül edip canlandırmalı ve O’na selâm veriyormuş gibi selâm vermelidir. Zira arap gramerinde “Eyyüha” hitabı, bizzat karşımızda bulunana söylenen bir çağrı ifâdesidir. Bu selâm gıyâben verilmesi gerekseydi o takdirde “Ya eyyühâ” münâdâsı kullanılırdı.[137] şeklinde yorumlar yapılmış ve bu da râbıtaya delil olarak getirilmiştir.
1-îlkel benlik, ilk ben, iç ben veya alt ben (The İd, Le Ça, dases)
2-Ben, benlik (The ego, Le moi, das leh),
3-Üst ben, üst benlik (The super ego, Le surmoi, das uberich) şeklinde üç kademede açıklandığı görülmektedir.
Bunlardan birincisi; bedenle haz ilkesine dayalı ilişkisi bulunan, doyurulması istenen içgüdüsel tepkilerin ve karmaşaların uyanık olduğu düzeydir. İkincisi, kişiliğin çevreye uyumunu sağlayan, en önemli savunma düzenlerinin işlediği maskeli şahsiyet, Üçüncüsü ise, bir bölümü benliğe algılanan, ana-baba ya da daha kapsamlı olarak toplumsal değer yargılarından oluşan benlik amaçları ve vicdan denen iki bölümü olan değerler sistemidir.[144] Toplumda istenen kişilik standardının te’mîninde istifâde edilen en önemli metodlardan birisi, nasıl insan isteniyorsa o tip insanların topluma model olarak takdimi meselesidir. Mesela, İtalya’da Dunte, İngiltere’de Elizabeth ile Cromwell, Shakespeare, Raleigh, Sidney, Bacon, Milton, Herbert, Hampden, Pym, Eliot, Vane, Amerika için Washington, arkalarında lekesiz bir hayat örneği, büyük, dürüst, temiz ve asil bir karakter bırakmış, milletine ileride ona göre kendilerine şekil verecek bir model olmuştur. Onlar hayatta olduğu kadar öldükten sonra da fikirleri ve hatıraları ile dünyanın tuzu biberi olmuşlardır.[145]
Toplumda süper ego ihtiyacının giderilmesi ve oraya büyük ve kâmillerin örnek olarak yerleştirilmesi gereğini izah ederken Erich Fromm da şunları söylüyor:
Bilgi öğretirken insan gelişimi için çok önemli olan bir bilgiyi gözden kaçırıyoruz. Bu bilgi, yalnız olgun ve seven bir insanın varlığı ile sağlanan bilgidir. Kendi uygarlığımızın belirli devrelerinde ya da Çin’de, veya Hindistan’da en değerli kişiler ruhsal nitelikleri öne çıkan kişilerdir. Öğretmen sadece bir bilgi kaynağı değildir. Aynı zamanda o, bu insânî değerleri yaşayarak aktarmakla görevlidir. Çağdaş kapitalist ve Rus toplu- munda hayran olunan ve özenilen kişiler önemli ruhsal niteliklere sâhip olmayan kişilerdir. Bunlar aslında toplumun gözünde, sıradan insana kendinde olmayan doyumu sağlayan kişilerdir. Film yıldızları, radyoda eğlence sunucuları, sütun yazarları, önemli iş ya da hükümet adamları, tüm bunlara benzemeye çalışan kişilerdir. Gazetelerde onlara ilişkin haberlerin çıkması, bu işleri yerine getirmek için sahip oldukları en önemli nitelikleridir. Gençlerimize, kişinin eğlence adamı olarak değil de insan olarak başarıya ulaşabileceğini göstermek istiyorsak onların geçmişte ve bu gün, insanın insan olarak neler yapabileceğini kanıtlayan kişilerimizi tanımalarını sağlar, tüm çağların, geçmişin en büyük edebiyat ve sanat eserlerine dikkatlerini çekeriz. Eğer olgun yaşam örneği görüntüsünü devamlı kılamazsak tüm kültürel geleneklerimizin yıkılma olasılığıyla karşı karşıya kalırız. Bu geleneğin ayakta durması, öncelikle bazı belirgin bilgilerin değil, belli İnsanî özelliklerin aktarılmasına bağlıdır.[146]
Sir Charles Bell ise mektuplarından birinde bu konunun önemine işâretle şöyle diyor: “Eğitim hakkında çok şey söylenmiştir; ama bana öyle geliyor ki bu arada örneği gözden uzak bulundurmuşlardır. Halbuki her ikisi bir arada bulundurulması gerekli şeylerdir. Ben en iyi eğitimi kardeşlerimin yanında, onları kendime örnek alarak yaptım. Ailenin bütün ferdlerinde bir kendine güven ve gerçek bağımsızlık duygusu vardı. İşte ben görerek bunu elde ettim.”[147]
Bir odada tek başına bulunan insanın duruşu, oturuşu, odada başkalarının varlığı anlaşıldığı anda değişir. Sokakta yürürken üç-beş kişinin bir yöne bakması ya da koşması hemen bir kalabalığın toplanmasına sebep olur. O halde insanlar için iletişim ve etkileşim için tanışma ve konuşma mutlaka şart değildir. Bir süre birlikte bulunmak bile duygu ve düşünce alış-verişi ve davranış değişikliği için yeterli olabilir.[148] Bu neticeyi maddî beraberlikle sağlamak mümkün olduğu gibi, manevî beraberlikle de te’mîn mümkündür. Bu düşünce ile olsa gerektir ki sûfîler, kâmil insan tipinin yetişmesinde, yine kâmillerin örnek alınması yolunun geçerli olduğunu görmüşler ve bu gâye ile râbıtayı sistematik bir usûl haline getirmişlerdir. Hatta ahlâkın şekil ve biçiminden çok o şekil ve biçimin ayrılmaz bir parçası olan hâlin ve duygunun ancak bunu yaşayanlarla gerek madden, gerekse manen beraber bulunmakla sağlanabileceğini savunmuşlardır. İbâdetlerin şeklini almak kolay ama, bunları gerçek manada îfa edenlerin, ibâdet ederken yaşadıkları hâlet-i rûhiyye nasıl te’mîn edilecektir? Sûfîlerin irsî ilim veya sârî ilim dedikleri hal ilminin eğitim metodu, onlara göre bu noktada saklı bulunmaktadır. Hz. Peygamber’in: “Allah’ım! Beni sevginle, seni sevenlerin sevgisiyle ve sevgisi beni, sana yaklaştıracak kişilerin sevgisiyle rızıklandır.”[149] şeklinde duası, sevgi zinciri ve muhabbet irtibâtı ile kişilerin nasıl yönlendirilebileceğine işâret etmektedir.[150]
İbrahim Hilmî el-Kâdirî: Kulluk görevlerinin yakîn, ihlâs ve huşu ile îfa edilmesi gerektiğine göre, bu duygular ancak kalblerin Allah’a ta’zîm ve saygı şu’uruna ermesi, kalbi bu hisse bağlamak, O’nu sevmek, O’na itâatı sevmek, O’na isyâna buğzetmek, O’nun Rasûlünü, vâris-i enbiya olan mürşidlerini ve sâlih kullarını sevmekle olur. Bu hasletlere, genel anlamıyla râbıta (râbıtatü’l-âmme) denir. Ki kul böylce Rabbına kalb huzuru ile münâcaatta bulunur. O’nun dışındaki her şeyi gönlünden siler. Çünkü sevgi öyle kuvvetli bir otorite sâhibidir ki, onun bulunduğu yerde başka sevgiye yer kalmaz,[151] derken hemen pek çok amelin ancak kalbî bir irtibâtla îfa edilebileceğini söylemektedir.
Maslow (1943), bir ferdin inkişâfı esnasında “üst kademe”deki ihtiyacın ortaya çıkabilmesi için, “alt kademe”deki ihtiyacın yeter derecede tatmîn edilmiş olması lâzım geldiğini iddia etmektedir. “Alt kademe” tatmîn edilince, “üst kademe”deki arzular ortaya çıkar. Bir isteğin te’mînine tam olarak yarayan hedeflerin yokluğu halinde ferd bunların yerine geçebilecek ikâmet hedefler geliştirmeye çalışır. İnsanın erişmek istediği hedefin sembolik tasavvurunu, dâima kafasında taşıması, faâliyetlerinde sebat etmesine yaramaktadır. Sonra bu uzak ve nihâî hedefe giden yol üzerine birer birer geçmek üzere bir nevi menziller hâlinde ara hedefler koyar.[152] Bu psikolojik tesbitte de görüldüğü gibi eğitimde tedricen yükselmek asildir. Râbıtada da gâye, râbıta-i huzûr’dur. Ancak bunun gerçekleşmesi oldukça güç olduğu için, sûfîler mürîdlerini, önce Râbıtâ-i mürşid’i, ardından Râbıta-i Rasûlu, nihâyetinde Râbıta-i huzûr’u tahakkuk ettirmeye çağırmışlardır.
Bütün bu değerlendirme ve tesbitlerden sonra rabıtanın; tasavvufi bir eğitim metodu olduğu ve müridlere örnek ve hedef kişilik olarak kâmil şahsiyetlerin takdim edildiği söylenebilir. Zira ferdlerin sosyal hayata intibâkım sağlayan eğitimin temel sistemlerinden biri de, insan psikolojisinin vazgeçilmez vâki’alarmdan biri olan “başkalarına benzeme ve taklîd” duygularını dikkate alarak yönlendirmek, onları istenilen istikâmete sevkederek belirli bir seviyeye getirmektir. Çocukların daha ilk yaşlarından itibaren anne ve babalarını taklide yöneldikleri bilinmektedir. Çünkü onların körpe dimağlarında benimsenrnesi gereken ilk ideal şahsiyetler anne ve babalardır. “Anasına bakarak kızını, babasına bakarak oğlunu al.” denmesinin hikmeti her halde buradan kaynaklansa gerektir. Ergenlik çağında gençlerse, yapılarına, ana-babalarma, saplantı derecelerine, sosyal çevrenin ve okulun telkinlerine, okudukları eserlere ve arkadaşlarına göre edebî, kültürel, dinî, ideolojik vb. kendilerince beğendikleri ve hayranlık duydukları çeşitli ideallere benimseme gösterirler. “Ruhlarımız ve kalplerimizde yaşayan arzular,kahramanlarımızın şâhsında realize edilerek karşımıza çıkmaktadır.”[153] Sinema, televizyon, basın-yayın organları benimseme ve benimsetme bakımından, ferdlerin ve toplumun yönlendirilmesinde müsbet ya da menfî rol oynayabilir. Çocukların çoğu hayal âlemlerini, te’sîri altında kaldığı sinema ve televizyon yayınlarının mâcerâları ve okudukları romanların kahramanlan üzerine kurarlar. Kendilerini onlara benzetmeye ve onlar gibi olmaya çalışırlar. Onların bu durumunu, sergiledikleri tutum ve davranışlardan ta’kîp etmek mümkündür. Hayran olduklarımızı taklîd etmek ve “Bir topluma benzemeye çalışan onlardandır” hükmünce ister istemez onlara benzemek durumundayız. Her zaman kuvvetli, itibarlı, otoriter, sevilen ve sayılan şahsiyetleri taklîd etmek isteriz.[154] Unutulmamalıdır ki “Ma’rifet iltifâta tâbidir, iltifatsız meta zâyîdir.” Benimseme, benzeme ve aynileşme ameli- yesi, aile, okul ve toplum hayatında çok önemli olduğundan, gerek psikolojide, gerek eğitim psikolojisinde ve gerekse sosyal psikolojide bu mekanizmadan geniş ölçüde istifâde edilmektedir. Kültür sömürgeciliğinde de bunun yaygın bir metod olarak kullanıldığı söylenebilir.
Herhalde râbıta, insânî bir insiyak olan ve fizik benlik, sosyal benlik, moral ve ruhsal benlik şeklinde üç kademede ele alman[155] bu temâyülün müsbete icrâsından başka bir şey değildir. Her sanat dalının piri veya uzmanı, mensupları için bir râbıta unsuru olarak takdim edilip, “önün gibi olmaları” tavsiye edilirken, tabi’î olarak tasavvuf ta kendi istediği insanı yetiştirmek için müridlerin süper egosuna, moral ve ruhsal benliğine bir marangozu veya bir sarrafı değil, kendince kâmil saydığı ideal bir modeli koyacaktır. “Her yiğidin gönlünde bir arslan yatar” atasözünde bir realite olarak varlığı ifâde edilen bu idealizasyon, insan-ı kâmilleri hedef almakla, bu ihtiyâcı gidermeye ma’tûf olsa gerektir. Bunun en etkili usulü ise; karakter transferi ve şahsiyet yansımasını sağlamak üzere kişilerdeki taklîd, benimseme ve aynileşme mekanizmasını harekete geçirmek ve onları gerek madden, gerekse ma’nen sâlih ve âriflerle sohbet ve beraberliğe sevketmekten ibârettir. “Üzümün üzüme baka baka karardığı”, “Hayran olduğunuz kimsenin bilinmesiyle kişiliğinizin belirlenebileceği” gerçeği dikkatten uzak tutülmamalıdır. Nitekim Hz. Mevlânâ buna işâretle şöyle söylemiştir:
“Eğer kasyetle kabin olsa mermer, Olursun sohbet-i ârifle gevher.
Lahzacık ârif-i Hakk’la sohbet, İyidir yüz senelik takvâdan.”[156]
[1] Jöshua Loth Liebman, Kalb Huzûru (Çev. Sofi Hûrî), İstanbul 1962, 186.
[2] Dilimize Mustafa Ertem tarafından çevrilmiş ve 1975’de İstanbul’da neşredilmiştir.
[3] Sofi Hûrî tarafından dilimize çevrilmiş ve 1962’de Kalb Huzûru adıyla İstanbul’da neşredilmiştir.
[4] Liebman, Age., 188.
[5] Liebman, Age., 188.
[6] Hz. Peygamber’in anneden öksüz, baba’dan yetim kalmasına bü nazarla bakılabilir.
[7] Tabakât ve Terâcim-i ahval kitaplarında, müelliflerin teferruata varan bir üslûb ile tanıtılması
bu gâye ile olsa gerektir. ‘
[8] Joshua, Age., 188-189. .
[9] Smiles, Age., 19-20.
[10] Joshua, Age., 189.
[11] Smiles, Age., 52.
[12] İbn Manzur, Lisânü’l-arab, (Thk. Müşterek Komisyon), Kahire, 1979, III, 1560-1561; Fi- ruzâbadî, Besâiru zevi’t-temyîz, (Thk. M. Ali en-Neccar), Kahire 1406/1986, III, 31-32; Asım Efendi, Kâmûs Tercemesi, İstanbul 1305, III, 55-56; İbrahim Hilmi el-Kadiri, Medâricü’l- hakîka fi’r-râbıta, İskenderiyye 1381/1963, 17-18; H. Muhammed eş-Şergâvî, Elfâzu’s- sûfiyye, İskenderiyye Ts., 168-169.
[13] Kur’an-ı Kerîm, Âl-i îmrân(3), 200; el-Enfâl(8), 60. 1
14Bkz. es-Serrâc, el-Luma’, 418-419; Kuşeyrî, er-Risâle, I, 263-265; Gazzâlî, İhyâ, III, 17-46;
Kelâbazî, et-Ta’arruf, 109, 181; Sühreverdî, Avârifü’l-ma’ârif, 459-467.
[15] Âsim Efendi, Age., III, 56; Sühreverdî, Age., 139-145. Ayrıca Ribat’larm İslam tarihinde oy. nadığı roller için blcz. Köprülü Fuad, “Ribât”, Vakıflar Dergisi (Ankara 1942), Sy. II, s. 267268.
[16] K. Kerîm, YûsufU2), 52.
[17] Misâl almak üzere bkz. Bursevî, Rûhü’l-beyân, İst., 1306, I, 408-409; Elmalı, Hak Dîni
Kur’an Dili, İst., 1979, II, 1265-1266. ‘
[18] Buhârî, Vudu, 6; Müslim, Tahâret, 34-41; Tirmizî, Taharet, 39, 103.
[19] K. Kerîm, el-Fetih (48), 4.
[20] el-Isfahânî, el-Müfredât, Kahire 1970, 270-271.
[21] Askerî ve idârî hizmetleri yanında dînî ve tasavvufî bir fonksiyon icrâ eden Ribat’lar için bkz. F. Köprülü, A.g. Makâle; Stihreverdî, Avârifü’l-ma’ârif, Beyrut 1966, 103-117.
[22] Haydarî-zâde İbrahim Fasîh, Mecd-i Tâlid Tercemesi, İst. 1307, 28.
[23] Mevlânâ Hâlid, Risâle fi hakki’r-râbıta (Raşahât kenarında), İst. 1294, 238; Gümüşhânevî, Câmi’u’l-usûl, Mısır 1319, 166.
[24] Mevlânâ Hâlid, Age., 238.
[25] Mevlânâ Hâlid, Age., 238; a. Müellif, Risâle-i Hâlidiyye (Trc. Şerîf Ahmed b. Ali), Mısır 1257, 6-7.
[26] Abdülhakîm Arvâsî, Râbıta-i Şerife, îst. 1342, 8.
[27] Eraydın Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, İst. 1981, 231; Gündüz İrfan, Gümüşhânevî A. Zıyaüddin, İst. 1984, 277; Öztürk Y.. Nuri, Kuşadalı İbrahim Halveti, İst. 1982, 79.
[28] Abdülhakim Arvasi, Râbıta-i şerife, 2. \
[29] Fenâ ve bekâ için bkz. Kuşeyrî, er-Risâle, Kahire 1972,1, 262-3.
[30] Arvâsî, Age., 25.
[31] Gümüşhânevî, Câmi’u’l-usûl, İst. 1276, 224.
[32] İbrahim Hilmi el-Kâdirî, Medâricü’l-hakîka fi’r-râbıta’ inde ehli’t-tarîka, (Nşr. Adil Mahmûd el-Behiyy-Abdüsselâm Muhammed Sa’îd), İskenderiyye 1381/1962, 18.
[33] İbrahim Hilmi el-Kâdirî, Age., göst. yer.
[34] Haydarîzade İbrahim Fasih, Age., 28.
[35] Yazıcı Tahsin, “Nakş-bend”, İA., IX, 54. –
[36] İmam Rabbânî, Mektûbât, 187 ve 207. mektup.
[37] Cami, Nefehâtü’l-üns, İst. 1980, 35; Hâce Muhammed Pârsâ, Risâle-i Kudsiyye Tercemesi
(Trc. Abdullah Salâhî), İst. 1323, 19. • •
[38] Harîrîzade, Tibyânü vesâil, Sül. Ktb. Fatih Bl. No: 430, I, 106®; Hocazâde A. Hilmi, Hadîkatü’l-evliyâ, İst. 1318,11/116.
[39] Harîrîzade, Age., I, 106®.
[40] Henri Corbin, L’Imagination créatrice dans le soufisme d’Ibn Arabi, Paris 1975, 27.
[41] Câmî, Age., 35; Pârsâ, Age., 19.
[42] Ferîdüddîn Attar, Tezkiretü’l-evliyâ (Nşr. Nicholson), Leiden 1905,1, 23. •
[43] Ahmet Yaşar Ocak, Veysel Karânî ve Üveysîlik, İst. 1982, 102-103. ‘
[44] Attâr, Age., I, 24.
[45] Pârsâ, Age., 18-19; Câmî, Age., 35; Harîrîzade, Age., I, 106a; Ocak, Age., 94.
,46 Y. Nuri Öztürk, Kuşadalı İbrahim Halveti, İst. 1982, 93.
[47] İbrahim Hilmi el-Kâdirî, Age., 19.
[48] Gümüşhânevî, Age., 166; Arvasi, Age., 8-9.
[49] Arvâsî, Age., 34-35.
[50] Bunun uygulamasının güzel bir tarifi için bkz. İrfan Gündüz, Gümüşhânevî Ahmed Zıyâüddîn, İst. 1984, 231-232.
[51] Gümüşhânevî, Age., 166; Akşehrî M. Emin, Tarîk-i sevâb, Ty, Yy, 5.
[52] Gümüşhânevî, Age., 166; M: Hâlid, Age., 5-6.
[53] Nakşbend M. Nuri, Miftâhü’l-kulûb, İst. 1301, 12.
[54] Nakşbend M. Nurî, Age., 13.
[55] K. Kerîm, el-Hadîd (57), 4.
[56] M. Nurî Nakş-bend, Age., 12-14.
[57] Samuel Smiles, Age., 54-55.
[58] Smiles, Age., 55.
[59] Smiles, Age., 57.
[60] K. Kerîm, et-Tevbe (9), 119. Bursevî, Rûhü’l-beyân, İst. 1306,1, 966-967.
[61] Mevlâna Hâlid, Age., 222.
[62] Sühreverdî, Avârifü’l-ma’ârif, Beyrut 1966, 124. • ‘* ‘
[63] İbnü’l-Mübârek, Kitâbü’z-zühd, Beyrut ty., 122; Aynı anlamdaki bir hadis için bkz. Buhârî, Zebâih, 31, Büyü’, 38; Müslim, Birr, 146; Ebû Dâvud, Edeb, 16.
[64] Tirmizî, Zühd, 45.
[65] Buhârî, Edeb, 96; Müslim, Birr, 165; Tirmizî, Zühd, 50; Daavât, 98.
[66] Ebû Dâvud, Edeb., 49. •
[67] Buhârî, Mezâlim, 5, Salât, 88; Tirmizî, Birr, 18.
[68] Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, 485.
[69] Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, 483-484. .
[71] Ahmed Ferîd, el-Bahrü’r-râik, yy., 1986, 73-74.
[72] Şa’rânî, el-Envârü’l-kudsiyye, Beyrut 1966, II, 168. • ■
[73] Amir en-Neccâr,et-Tasavvufu’n-nefsî, Kahire 1977, 411-412. . .. .
[74] Şa’rânî, Age., II, 171.
[75] Dağıstânî Ö. Zıyâüddîn, Tasavvuf ve Tarikatlarla İlgili Fetvâlar (Çev. İ. Gündüz-Y. Çiçek), İst., Ty: 147.
[76] Seyyid Burhâneddin Muhakkik Tirmizî, Ma’ârif, (Çev. A. Gölpmarlı), Ankara Ty., 40; İbnü’d- Debbağ, Meşâriku’l-envâr, Beyrut 1379/1959, 11, 20.
[77] İbnud-Debbağ, Age., 53; Amir en-Neccâr, Age., 417.
[78] Aclunı, Keşfü’l-hafa, II, 70.
[79] Gazzâlî, İhyâ, Rub’u’l-âdât, VI. Kitap II. bap, II, 591-592.
[80] Smiles, Âge., 18.
[81] Liebman, Age., 63-64.
[82] Liebman, Age., 64-65.
[85] Liebman, Age., 115.
[86] Smiles, Age., 51.
[87] Adasal Rasim, Yeni Medikal Psikoloji, İst. 1977, 258, 899; Köknel Özcan, Kişilik, İst. 1982, 197, 390-391; Krech-Crutchfield-Ballachey, Cemiyet İçinde Ferd, (Çev. Mümtaz Turhan), İst.
‘ 1970, 354.
[88] Smiles, Age., 54. .
[89] Erich Fromm, Sevme Sanatı (Çev. Işıtan Gündüz), İst. 1982, 28-29.
[90] Öztürk Y. Nuri, Kuşadalı İbrahim Halveti, İst. 1982, 85.
[91] Öztürk Y. Nuri, Age., 85.
[92] Mevlâna Hâlid, Age., 320.
[93] K. Kerîm, el-Mâide (5), 35. Ayrıca bkz. Arvâsî, Age., 9; Saİd Seydâ el-Cezerî, ed-Dâbıta fi’r-
râbıta, Yy., 1377/1957, 14-15; İbrahim Hilmi el-Kâdirî, Age., 35; Bursevî, Rûhü’l-beyân, İst. 1306,1, 560-561. i
[94] el-Cezerî, Age., 11; Mevlânâ Hâlid, Age., 7; Arvâsî, Age., 9; İbrahim Hilmi el-Kâdirî, Age., 26-39.
[95] el-Cürcânî,Ta’rîfât, Dersa’adet 1318,171; el-Isfahânî, Age., 821; Âsim Efendi, Age., IV, 137; İbn
Manzûr, Age., VI, 4837-4838. ,
[96] Isfahânî, Age., 821; Âsim Efendi, Age., IV, 137; İbn Manzûr, Age., VI, 4837-4838.
[97] İbn Mâce, Sünen, Zühd, 4.
[98] Takıyyüddîn es-Sübkî, Şifâü’s-sakam fi ziyâret-i hayri’l-enâm, Haydarabad 1315; Zehâvî- zâde Cemil Sıdkı, el-Fecrü’s-sâdık fî reddi alâ münkiri’t-tevessül, Mısır 1323; Hamdullah ed-Dâcvî, el-Besâir li-münkiri’t-tevessül bi-ehli’l-mekâbir, İst. 1984; Yûsuf b. İsmail en- Nebhânî, Şevâhidü’l-hakk fî’l-istiğâse, Mısır 1385; Muhammed el-Fakiyy, et-Tevessül ve’z- ziyâra, Kahire 1388/1968; Muhammed Ahmed el-Alemî, Hel mine’ş-şirki’t-tevessüî, Mısır 1986; Musa Muhammed Ali, Hakîkatü’t-tevessül ve’l-vesîle, Beyrut 1985; İbn Teymiyye, Kâidetün celîle fi’t-tevessül ve’l-vesîle, Beyrut 1390.
[99] Sübkî, Age., 119; ez-Zehâvî, Age., 55; Zâhid el-Kevserî, Malıâlât, Humus 1388, 478.
[100] İbn Teymiyye, Age., 14. ‘
[101] İbn Teymiyye, Age., 75-76.
[102] en-Nisâ (4), 64. .
[103] Ebu Dâvûd, Salat, 36.
[104] İbn Hanbel, Müsned, III, 83.
[105] Suyuti, Cami’u’s-sağîr, II, 28; Heysemî, Mecma’u’z-zevâid, I, 333.
[106] Tirmizî, Menâkıb, 1; İbn Hanbel, Age., II, 265, 365. Ayrıca bkz. Sübkî, Age., 46; en-Nebhânî,
Age., 97; Kevserî, Age., 487. .
[107] A. Ferîd,el-Bahrü’r-râik,Yy., 1986, 105.
[108] Ebu îsa et-Tirmizî, Havle’ş-şemâili’l-Muhammediyye (Nşr. Mahmûd Sami Bey), Kahire . 1367/1948, 17-18.
[109] A. Ferîd, Age., 12-15.
[110] Beyhakî ve Deylemî’nin İbn Abbas’tan rivâyet ettiği bu hadis için bkz. Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, Beyrut 1351,1,132.
[111] Şevkâni, Tuhfetü’z-zâkirîn, Beyrut Ty., 37.
[112] K. Kerîm, Âl-i İmrân (3), 31. . .
[113] Mevlâna Hâlid, Age., 241-242; Muhammed b. Abdullah el-Hânî, el-Behcetü’s-seniyye, Kahire 1319, 44; İbrahim Fasîh, Age., 29-30.
[114] Bursevî, Age., I, 318-319; Elmalı, Age., II, 1076-1080. .
[115] Elmalı, Age., II, 1076-1080.
[116] Bursevî, Age., III, 52-53; Elmalı, Age., Vı, 3846.
.117 Firuzabâdî, Besâir, II, 99; Asım Efendi, Age., III, 198-199; Isfahânî, Age., 95-96.
[118] Abdurrahman Umeyre, et-Tasawufü’l-islâmî, Kahire 1977,18,19, 54.
[119] A. Umeyre, Age., 53.
[120] İbrahim Hilâl, et-Tasavvufü’l-islâmî, Kahire 1979, 145, 146, 162. ‘
[121] İbrahim Hilâl, Age., 153, 156, 157.
[122] Krech-Crutchfield, Sosyal Psikoloji (Çev. E. Güngör), İst. 1980, 80.
[123] Adasal Rasim, Yeni Medikal Psikoloji, İst. 1977, 258;
[124] Adasal Age., 899.
[125] Haluk Yavuzer, Çocuk ve Suç, 186-189.
[126] Mümtaz Turhan, Age., 205-206, 223.
[127] M. Turhan, Age., 142-143.
[128] Freud, Psikanaliz Üzerine (Çev. A. Avni Öneç), İst., 1983, 84-85.
[129] Adasal Rasim, Age., 256, 257, 258.
[130] İbn Arabi, İlâhî Aşk (Çev. Mahmut Kanık), İst., 1988, 75.
[131] Şa’rânî, Age., Ill, 15. ’
[132] Şa’rânî, Age., II, 11.
[133] Smiles, Age., 30-31.
[134] Liebman, Age., 72. „
[135] Shimmel, Tasavvufun Boyutları, îst. 1982, 208-209.
[136] Buhârî, Ezan 18, 60; Edeb, 27; Dârimî, Salât 42; İbn Hanbel, V, 53.
[137] İbrahim Hilmi el-Kâdirî, Age., 16-17.
[138] K. Kerîm, el-Ahzâb (33), 21.
[139] K. Kerim, el-Mümtahine (60), 4.
[140] Isfahani, Age., 20; Asım Efendi, Age., IV, 861.
[141] el-Hani, el-Behcetü’s-seniyye, 43; Gümüşhanevi, Cami’u’l-usul, 166; Arvasi, Age., 30.
[142] Bursevi, Ruhü’l-beyan, IV, 318; Elmalı, Hak Dini Kur’an Dili, VII, 4900-4901.
[143] Abdülhayy Fahreddin el-Haseni, Tehzibü’l-ahlak, Beyrut 1398/1978, 7-8.
[144] Özcan Köknel, Kişilik, İst., 1982, 136.
[145] Smiles, Age., 21-22.
[146] Erich Fromm, Age., 111-112.
[147] Smiles, Age., 46.
[148] Köknel, Age., 410-411.
[149] Buhârî, İsti’zan, 38; Müslim, Zikr, 32, 35; Ebû Dâvud, Salât, 119; Tirmizî, Salât, 95; Nese’î,
İstiâze, 63; İbn Mâce, İkâme, 23, 180. ,
[150] İbnü’d-Debbâğ, Meşâriku’l-envâr, 121.
[151] İbrahim Hilmî el-Kâdirî, Age., 15.
[152] Mümtaz Turhan, Age., 124-128. .
[153] Sabri Akdeniz, Toplumlunuz ve Eğitimimiz, İst., 1982, 30-31, 64-65.
[154] Prensey-Robinson, Psikoloji ve Yeni Eğitim, (Çev. Haşan Tan), İst., 1975, 261-263; Jersild Arthur T., Gençlik Psikolojisi, (Çev. İbrahim N. Özgür), İst., 1978, 94-95, 225.
[155] Adasal Rasim, Age., 881-883, 899.
[156] Ahmed Avni Konuk, Fusûsü’l-hikem Terceme ve Şerhi, (Hz. M. Tahralı-S. Eraydm), İst.,
. 1989,11,287. .
\
MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLÂHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ
SAYI: 7-8-9-10
1989-1990-1991-1992
İstanbul-1995
Doç. Dr. Irfan GÜNDÜZ
Necmeddin-i Dâye [*****] çev. Halil Baltacı Necmeddin-i Dâye (ö. 654/1256) tasavvufun bir din yorumu…
Gazzâlî [*] çev. Osman Demir Gazzâlî (ö. 505/111) Allah’ı bilmenin imkânı ve yöntemi konusunda…
Gazzâlî [*] çev. Mahmut Kaya Te’vilin şartlarını tespit etmeyi ve iman ile küfür arasındaki…
Kilise babalarının en ziyade iltifat ettiği, teolojik ağırlıklı bir anlatıma sahip Yuhanna Incil’inin l’inci Bab’ının…
İçinde yaşadığımız dönemin hakim zihniyetini karak- terize eden en önemli hususlardan biri de, hiç şüphesiz,…
İçinde yaşadığımız dünya, bedensel varlığımız ve duygularımız zamanın eliyle şekillenir. Sabretmeyi, şükretme- yi, iyiliğin ve…
