İslâmî Yapılanmada Model Ve Metodoloji Olarak Sünnet

…Bu ilk İslâm nesli sahâbilerin ne Hz. Peygamber’in sağlığında ne de ondan sonraki günlerde, “Kur’ân-ı Kerîm’i biz anlarız, ondan anladığımız da İslâm’ın tâ kendisidir” diyerek Hz. Peygambere ve onun Sünnetine başvurmamak gibi bir tavırları asla görülmemiştir. Aksine bütün işlerinde ve karşılarına çıkan yeni olay ve durumları değerlendirmede Kitap ve Sünneti esas almışlardır. Meselâ ilk halife Hz. Ebû Bekir, nineye mirastan pay verip vermeme meselesinde, “senin lehine ne Kitab’ta ne de Sünnette bir hüküm olduğunu bilmiyorum” demiş, sonra konuya dair Hz. Peygamber’in herhangi bir beyânı veya uygulamasından haberdar olanların bulunup bulunmadığını sahâbilere sormuş, Hz. Peygamber’in nineye mirastan altıda bir pay verdiği iki sahâbi tarafından açıklanınca hemen aynı hükmü uygulamıştır.

Bununla şu noktaya işaret etmek istiyoruz. Sünneti bir tarafa bırakıp Kur’ân’ı kendi anlayışlarına göre yorumlayarak hareket etmek isteyenler, bu ümmetin ilk nesli sahâbilerin bile yapmadıkları bir şeyi yapmaya kalkışıyorlar. Kur an’ın nüzulüne şahit olmuş o nesil, tüm müşkillerini Resûlüllah’a sorarak hallediyorlardı. Vefatından sonra da onun Sünnetine baş vurmak suretiyle meselelerine çözüm getirmişlerdir. Bunun sayısız ve çok çarpıcı misallerini Abdurrezzâk’ın Musannef inde bulmak mümkündür. Çünkü onlar biliyorlardı ki, vahyi getirip tebliğ edene uymadıkça, vahyi onun gibi yorumlamadıkça Kurana karşı olan insaf ve itaat borcu ödenmiş olmazdı.

Görüldüğü gibi ilk Müslüman nesillerde, Sünnet bilgisini esas alıp kendi düşünce ve tavrını düzeltme eğilimi ağır basmaktaydı. Günümüzde kendi düşüncesine ters düşen Sünnet verilerine karşı seçmeci ve eleştirel yaklaşım adı altında bilimsel kuralları da yeterince dikkate almayan yeni bir tavır tercih edilmektedir. Bu tavır değişikliğinin temelinde -iddia ne olursa olsun- tek kelime ile “keyfilik” yatmaktadır.

Öte yandan ilk Müslüman nesiller Sünnete uyarken, hayatlarını Kur’ân-ı Kerîm’in ruhuna uygun hale getiren rehber bir irâdeye kendilerini teslim etmiş oldukları şuuru ve gönül huzuru içinde idiler. İşte bu anlayışa bağlı olarak, Sünnetle amel alıştırmasından, imkânlarının son haddine kadar faydalanmaya çalış-maktan geri durmamışlardır. İslâm’ı yaşamakta, bir diğer deyişle Sünnetle amelde, başka yorum ve anlayışları tercih etmemişlerdir. Bu sebeple de sahâbiler için “öğrenci” değil, “mürîd” benzetmesini yapan ve sonuçta ” öğrendiklerine kendiliklerinden birşeyler katan” kişiler olarak onları değerlendirmeye kalkan ve özellikle yaşanan Sünneti bu katkıların ürünü sayan Fazlurrahmân’ın görüşüne ve abartılı ifadelerine katılma imkânı bulamamaktayım.

Resûl-i Ekrem’in yüce şahsiyetinin sahâbiler üzerinde bıraktığı büyük tesir, insanlık tarihinin en açık gerçeklerinden biridir. Canlarını, mallarını, Resûlullah yolunda kurban etmeye her an hazır olan o neslin, Hz. Peygamber’in sözleriyle kasdî olarak oynayacaklarını düşünmek, prensip olarak mümkün değildir. Fiilî olarak da böyle bir prensibin aksini ispat edecek örnek bulmak mümkün değildir.

Sahâbilerin din pratiği olarak önem verdikleri en büyük şey, Hz. Peygamber’in sözleri ve işleri idi. Bu, sadece Resûl-i Ekrem’in onlara tesir ederek kalblerini kendisine yöneltmesinden değil, ayrıca hayatlarını en ince teferruatına kadar Resûlüllah’ın söz ve gidişatına uyarak tanzim etmeyi, kesin olarak Allah emri telakki etmelerinden ileri geliyordu. “De ki, eğer Allah’ı seviyorsanız, bana uyun!…” âyetinin kendilerinden ne istediğini çok iyi takdir ediyorlardı. İşte bu sebepledir ki, Abdullah İbni Ömer radıyallahu anhümâ kendisine gelip:

Biz hazar namazı ile havf namazını Kur an’da buluyoruz, fakat sefer namazını Kur’ân’da bulamıyoruz. Nasıl oluyor bu? diyen Ümeyye İbni Abdillâh İbni Hâlid’i, pek haklı olarak:

Bak yeğenim! Biz hiçbir şey bilmezken Allah bize Muhammed’i peygamber olarak gönderdi. Biz Muhammed’i neyi, nasıl yaparken görmüşsek onu öylece yaparız!”  diye uyarmıştır.

Bu olay, günümüzde “Kur’ân’da yok” diye karşı çıkılan konuların tümü için ölçü alınacak susturucu ve Sünnet’in dindeki yerine oldukça açıklık getirici bir niteliğe sahiptir. Bilinen bir gerçektir ki “din ancak nakil ve tevarüs yoluyla kâim olur. Tevarüs de ancak vahyin inişine şâhid olan, onun yorumunu bilen, Resûlüllah’ın (s.a.) yaşayışını yakînen gören, bu bilgilerinin yanına aşırılık katmayan, dinî konularda ihmalkâr davranmayan, başka dinlerden (ve kültürlerden) alıntılarda bulunmak gibi bir tavır içine girmeyen kimselerin ta’zîmi, onlara özel bir yer verilmesi ve saygı gösterilmesiyle olur(7).

İslâm teşriinin genel karakteristiği ilk İslâmî yapılanmanın kahramanları sahâbîlerin genel tavırları ile ilgili bu kısa tesbitlerden sonra işin esasına yönelik bazı hususları gözden geçirmek uygun olacaktır.

Değişmezleri mufassal, değişkenleri mücmel olarak ortaya koymak, usûl açısından İslâm teşriinin genel karakteristiğini oluşturmaktadır. Meselâ İslâmî yapının ilk ve temel unsuru Tevhîd ilkesi Kur’ân-ı Kerim’de en ağırlıklı ve detaylı şekilde anlatılmaktadır. Hz. Peygamber’in ilk 11,5 yıllık peygamberlik dönemi hemen hemen sadece Tevhîd’in anlatımıyla geçmiştir.

Model ve Metodoloji ihtiyacı

Öte yandan İslâmî yapının sürekliliği, evrenselliği ve buna bağlı olarak yenilenme (tecdîd) gereği, model ve metodoloji ihtiyacının ana sebebidir.

İslâmî Yapının Sürekliliği

İslâmî yapının kendine has inanç ve uygulama değerleriyle devamı ve denetimi daima Kitap-Sünnet nassları ve esasları ile sağlanmıştır. Çünkü İslâm toplumunda meşruiyetin vazgeçilmez şartı Kitap ve Sünnete uygunluk olagelmiştir.

İslâmî yapının devamında, “bid’af’ı reddeden hadislerin fevkalâde denetleyici ve koruyucu etkisi olmuştur. Bid’at’tan, hevâ ve heveslerden ve bid’at ehlinden kaçınmayı öngören hadisler, Sünnete karşı çıkışın temelindeki keyfîliği, hevâîliği tespit ve ilân etmektedirler. Yeni bir çığır açanların sevap ve vebal açısından durumlarını değerlendiren hadisler ise, İslâm toplumunda atılacak her adımın sürekli bir yanının bulunduğu fikrini zihinlere yerleştirmekte ve köklü bir sorumluluk duygusuyla insanları eğitmektedir. Başka ümmetlere benzememekle ilgili uygulama ve tavsiyeler, İslâmî yapının kendine has özellikleriyle devamını hedefleyen ve denetleyen beyân ve uygulamalardır. İslâm tarihi boyunca yer yer ve devir devir, pörsüyen ümmet yapısını ve gevşeyen himmet ve gayretleri Sünnet ile onarmak ve takviye etmek için bir şeyler yapmak ihtiyacını hisseden Hattâbî (Ö.383), Beğavî ve Nevevî (ö. 676) gibi münevverlerin, bu düşüncelerini hadislerden seçmeler yapmak suretiyle kitap te’lîfi yoluna giderek gerçekleştirmeleri de İslâmî yapıyı korumakta Hadis ve Sünnet’in yer ve rolününün kitaplık çapta bilimsel ve tarihî kanıtlarıdır. Ayrıca Ehl-i Sünnet ve Şîa yapılanmasında da bu grupların kendilerine özgü Hadis ve Sünnet anlayışının belirleyici bir rol üstlendiği açıktır.

Sünnet ve onun yazılı belgeleri demek olan hadis, İslâm ümmetinin durumuna uzun yıllar bir süreklilik ve istikrar kazandırmıştır. Böylece onun kendine has fikrî ve sosyal özellik ve değerlerini koruyarak gelişmesini sürdürmesine zemin hazırlamıştır. Her yeni akıma uygulanan “Kitap ve Sünnete uygunluk” denetimi, söz konusu zeminde Hadisin otorite payını göstermektedir. Kelâmcılarla hadisçiler arasında cereyan etmiş bulunan tarihî tartışma bu söylediklerimizin şahididir. Aynı şekilde günümüzde veya gelecekte de modernizm adına ortaya atılmış ve atılacak olan düşünceler ve Sünnetin toptan ihmali veya inkârını öngören anlayışlar daima hadisi karşılarında bulacaklardır. Tarihî gelişim de bunu göstermektedir. Zira İslâm toplumu içinde yer tutmak isteyen her fırka öncelikle, kendisi aleyhindeki hadisleri “uydurma” olmakla suçlayarak reddetme, sonra da kendisi lehinde “Hadis uydurma” yoluna gitmiştir. Yasallığını böylesi bir yolla isbata yeltenmiştir. Bu girişimler hadisin, yeni yapılanmaların yasallaşmasında olduğu kadar, ana toplum bünyesinin korunup kollamasında da fevkalâde önemli ve etkili bir rol üstlenmiş olduğunu göstermektedir. Yani fırkaların kendi lehlerine hadis uydurma teşebbüsleri bile, bir anlamda Sünnet ve Hadis’in İslâmî yapılanmadaki yerini fiilen ve tabii farklı bir biçimde itiraf etmeleri anlamına gelmektedir.

Buradan “Hadis, İslâmî yapılanmada istismara en uygun malzemeyi oluşturmaktadır” sonucu çıkarılamaz. Aksine, “Kitap’ın hemen yanmasında Hadis’in ya da Sünnet’in onaylamadığı herhangi bir oluşumun asla “İslâmî” bir nitelik kazanamayacağı anlaşılır.

Söz buraya gelmişken tarihî bir gerçeğe daha işaret etmek yerinde olacaktır. İslâmî yapılanma yaklaşık 13 seneyi bulan bir zemin hazırlama ve 10 senelik bir kurumlaşma döneminin mahsûlüdür. Mekke devri, İslâmî yapılanmanın vazgeçilmez temeli demek olan tevhid ilkesinin anlatımı ve gönüllerde kökleştirilmesi döneminin adıdır. Medine dönemi ise, bu tevhîd temeli üzerine bina edilen İslâm sisteminin gerçekleşme safhasıdır. Ohalde Müslüman, her olaya ve gelişmeye ilke olarak mutlaka tevhîd inancı ve anlayışı açısından, uygulama olarak da Sünnet örneği noktasından bakmak zorundadır.

İsmail Lütfü Çakan – Siret ve Sünnet