Hiss-i Müşterek Hakkında

Sûreti idrak eden hiss~i müşterektir. Buna Bintasya da denir. Bunun hazmeden hayaldir. Mânâyı idrak eden ise vehmi kuvvettir. Bunun hazînedârı ise hafıza ve zâkire kuvvetidir. Kuvve-i mütehayyile hem idrak eder, hem de akleder. Vehim ve his ise akletmez. Bu söylenenlerin ispat edilmesi vicdânı bir şekilde mümkündür.

Hiss-i Müşterek:

Bu konuyu bir örnekle açıklamaya çalışalım. Mesela sen aşağı doğ­ru hızla düşmekte olan bir yağmur damlasını düz bir çizgi (hatt-ı müstakim) olarak, süratli bir şekilde dönmekte olan bir noktayı da­irevî bir çizgi olarak görürsün. Burada görme olayı tahayyül! bir su­rette değil, müşahede yoluyla gerçekleşmektedir. Eğer bu görme olayı göz tarafından idrak edilmiş olarak kabul edilirse düşen dam­lanın çizgi, dönen noktanın daire şeklinde idrak edilmesi gerekirdi.

Oysa ki biz bunları çizgi veya daire olarak idrak etmeyiz, öyleyse buradan şöyle bir sonuç çıkarılması gerekir: Bu olayda idrak etme işi gözün haricindeki bir kuvvet tarafından gerçekleştirilmektedir. İdrak eden bu kuvvetle öncelikle görülen şeyin heyeti (karakter) resmolanmakta, henüz bu heyet kaybolmadan daha başka heyetler birbiri peşisıra ona mülaki olmaktadır. Bu sebeple de düşen damla düz çizgi şeklinde, dönen nokta daire şeklinde algılanmaktadır. Eğer dönmekte olan bu nokta ağır çekimde izlenmiş olsa, onu sen dairevî bir çizgi olarak değil de, ayrı ayrı noktalar (nokta-i müte­ferrika) olarak görürsün.

İşte böylece idrakin ilk önce gözle değil de başka bir kuvvet ta­rafından gerçekleştiği ispatlanmış olur. Yani göz müşahede ettiği şeyi ona iletir. Tüm mahsûsât bu kuvvetle toplanmakta ve idrak bu şekilde gerçekleşmektedir. İşte, bir kimse görüldüğünde veya bir ses duyulduğunda iki gözde iki suret, iki kulakta iki ses olmasına kar­şın onların birtek olduğunun idrak edilmesi, gözlerin ve kulakların ötesinde bir idrak mahallinin bulunduğunu gösterir.

olduğunu idrak eden bir kuvvet olup, onda gözün ve kulağın algı­ladığı duyumlar ayrı ayrı bulunur. İşte mütemâsilâtın ve muhtelifâ tın toplandığı ve idrak edildiği bu kuvvete Hiss-i Müşterek denir.

İmam Gazali,Mearicü-l Kuds