Eş’ârî’nin Cübbâî’ye Sorduğu Üç Kardeş Meselesi

c) Bu düşmanlığın izahı hususunda anlatılan bir diğer şey de şudur:

Şeyh Ebu’l Hasen el-Eş’ârî, hocası Ebu Ali el-Cübbâî’nin meclisinden ayrılıp, onun mezhebini terkederek onun görüşlerine karşı itirazları çoğalınca, aralarında büyük bir soğukluk meydana geldi.

Derken, günlerden bir gün, Ebu Ali el-Cübbâî, bir sohbet meclisi düzenledi. O mecliste, bazı alimler de bulunuyordu. Şeyh Ebu’l-Hasen de o meclise giderek, Cübbâî’nin gözüne görünmeden bir köşeye oturdu ve orada bulunan ihtiyar kadınlardan birisine, “Ben, sana (şimdi) bir mesele öğreteceğim; binaenaleyh sen bunu şu hocaya anlat ve de ki: “Benim üç tane oğlum vardı. Bunlardan bir tanesi, son derece dindar ve müttakî İdi. Diğer birisi ise, alabildiğine küfre ve fıska dalmıştı. Üçüncüsü ise, baliğ olmamış bir çocuktu. Derken, bunların üçü de taşıdıkları bu sıfatlar üzerine öldüler. Bu durumda, muhterem hocam, bunların hallerinin ahirette ne olacağını bana haber verir misin?”

Bunun üzerine Cübbâî dedi ki: “Zahid olan, cennetin üstün derecelerinde bulunmaktadır. Kâfir olan ise o da cehennemin derekelerinde bulunmaktadır. Çocuğa gelince, kurtulmuş kimseler cümlesindendir…” der.

Ebu’l-Hasen el-Eş’arî, yanındaki (ihtiyar kadına), “Ona de ki: “Şayet çocuk, zâhid ve muttaki olan kardeşi için tahakkuk etmiş olan o yüksek derecelere varıp ulaşmak istese, o bunu yapabilir mi?…”

Bunun üzerine Cübbâî, “Hayır, çünkü Allah o çocuğa şöyle der: “O, bu yüksek mertebelere, kendini ilim ve amel yolunda yorup yıprattığı için ulaşmıştır. Halbuki sen, böyle değilsin…” der.

Bunun üzerine Ebu’l-Hasen, (yanındaki bu ihtiyara), “Ona şöyle de: “Bu durumda, şayet o çocuk “ya Rabbe’l-alemîn, benim günahım yok! Çünkü buluğa ermeden beni öldüren sensin. Şayet bana mühlet verseydin, belki de ben, muttaki ve dindar olma hususunda, zahid olan kardeşimi geçerdim!…” derse!..” dedi…

Cübbâî, “Allah o çocuğa, “Ben, yaşaman halinde azacağını, inkâra sapacağını ve cehenneme girmeyi hak edeceğini biliyordum. Sen bu hallere düşmeden önce, ben senin faydanı düşünüp seni çabuk öldürdüm ki azapdan kurtulasin” dedi.

Bunun üzerine Ebu’l-Hasen, sen ona de ki: “Şayet o kâfir ve fâsık olan kardeş, cehennemin en alt tabakasından başını kaldırsa ve “Ya Rabbe’l-âlemin, ya erhame’r-rahimtn, ey hâkimler hâkimi! Küçük kardeşimin buluğa ermesi halinde kâfir olacağını bildiğin gibi, benim de böyle olacağımı biliyordun. O halde ne diye, onun maslahatını gözettin de benimkini gözetmedin..” derse..

Bunu anlatan ravî, “Söz buraya gelince, Cübbâî cevap vermekten aciz akldı, sesi soluğu kesildi. Etrafı araştırınca da, Ebu’l-Hasen el-Eşarî’yi gördü ve bu meselenin ihtiyar kadından değil, ondan sâdır olduğunu anladı.”

Ebu’l-Hüseyn el-Basrî’nin Üç Kardeş Sorusuna Cevabı

Cübbâî’den dört asır kadar sonra gelen Ebu’l-Hüseyin et-Basrî, (Eş’ârî’nin) bu sorusuna cevap vermek isteyerek şöyle demiştir:

“Biz, bu üç kardeş hakkında, sizin ileri sürdüğünüz cevaba razı olmuyoruz. Burada bizim, sizin ileri sürdüğünüzün dışında iki cevabımız bulunmaktadır.”

Ebu’l-Hüseyn el-Basrî, sözüne devamla, “Vereceğimiz bu iki cevap, alimlerimizin, hakkında ihtilaf ettiği “Allah’a, kulunu mükellef tutması vacib midir, değil midir?” meselesine dayanır. Bu cümleden olarak Basralılar, “Yükümlü tutmak, sırf bir lütuf ve ihsandır. Bu, Allah’a vacib değildir” derken; Bağdatlılar, “Bu, Allah’a vacibtir” demişlerdir.

Binaenaleyh, biz bu meseleyi Basralıların görüşüne bina edersek, Allah Teâlâ o çocuğa, “Ben, bir lütuf olsun diye, zâhid olan kardeşinin ömrünü uzattım ve onu mükellef tuttum. Binâenaleyh zâhid kardeşine bu şekilde bir lütufta bulunmamdan, ayntsıyla sana da lütufta bulunmam gerekmez” diyebilir. Ama biz bunu, Bağdatlıların görüşüne da-yandırırsak, o zaman Allah’ın cevabı “Kardeşinin ömrünü uzatmak, ona mükellefiyetler yöneltmek, onun hakkında bir lütuf ve ihsan olmuştur. Bundan, başkasına ulaşan bir zarar olmamıştır.

İşte, bu sebepten ben, bunu böyle yaptım.. Ama senin ömrünü uzatıp mükelleftik müddetini artırmamdan başkası mutazarrır olabilirdi. İşte bu sebeple, bunu senin hakkında yapmadım, aradaki fark da meydanda!” şeklinde olur” demiştir.

İşte, Ebu’l Hüseyn el-Basrî’nin şahsen olmasa da mezhep itibariyle üstadı olan Cübbâî’yi, -daha doğrusu onun inandığı ilahını-Eş’ârî’nin mezkur sorusundan kurtarmak hususundaki çaba ve gayretlerinin özeti bundan ibarettir.

Ebu’l-Hüseyn’in sözünü cevaplamadan önce deriz ki: Kul ile Allah arasında meydana gelen bu ince münazara ancak Mu’tezile’nin görüşüne göre doğru olabilir. Ama, bizim alimlerimizin görüşüne gelince, kul ile Rabbi arasında, kesinlikle böyle bir münazara söz konusu olamaz. Aksine, kul Rabbine, “Niçin bunu yaptın?” veya “Niçin bunu yapmadın?” dahi diyemez.

Binaenaleyh, Allah’ın düşmanlarının ehl-i sünnet değil, Mu’tezile olduğu sabit olur. Bu da, bizim gayemizi takviye edip, maksadımızı ortaya koyar.

Sonra biz şöyle diyoruz: Ebu’l-Hüseyn el-Basrinin, “Allah’ın, kişinin ömrünü uzatması ve onu mükellef kılması bir tütuftur.

Binaenaleyh, Cenâb-ı Hakk’ın bu lütfunu, dilediği bir kimseye tahsis edip vermesi caizdir..” şeklindeki, birinci cevabına gelince,

biz deriz ki bu söz kabul edilemez. Çünkü Allah Teâlâ’nın onlardan birisinie lütufta bulunup diğerine bulunmaması, Allah hakkında kabîh, çirkin bir şeydir. Çünkü, ikincisine de lütufta bulunması Allah için zor bir iş değildir. Ve O’nun mülkünde, hiçbir noksanlığa da yol açmaz.

İkincisi de böyle bir lütfa muhtaçtır. Bu şekildeki kaçınma ve imtinalar, şehadet aleminde de kabîh ve çirkindir. Baksana, bir kimse, bütün herkes için duvara asılmış olan aynaya bakmaktan başkasını men etse, o kimsenin yaptığı bu şey çirkin görülür. Çünkü bu kimse, kendisine hiçbir zararı dokunmayan, faydası da olmayan bir şeyden faydalanmaktan başkasını men etmiştir…

Binaenaleyh, (bir şeyin) güzel ve çirkin olduğuna aklın hükmetmesi kabul ediliyor ise, burada da kabul edilsin.. Eğer aklın hükmetmesi makbul değilse, bu kesinlikle hiçbir yerde makbul olmaz ve sizin mezhebiniz de tamamen bâtıl olmuş olur.

Binaenaleyh, (Ebu’l-Hüseyn el-Basrî’nin verdiği) bu cevabın, fasit ve çürük olduğu sabit olmuş olur. Onun ikinci cevabı da fasittir.

Bu böyledir, zira bizim, “Onu mükellef tutmak, bir zarar ihtiva eder” şeklindeki sözümüzün manası, “Bu yükümlülük, bizatihi böyle bir zarar taşır” şeklinde değildir. Aksi halde bu mefsedet ve kötülüğün, herkes hakkında devamlı bir şekilde bulunması söz konusu olur ki, bu bâtıl ve yanlıştır. Aksine bunun manası, “Allah Teâlâ, bu şahsı mükellef tuttuğunda, bir başka insanın kendiliğinden, kabîh bir fiili seçeceğini ve tercih edeceğini biliyordu.

Binaenaleyh, bu kadar şey, Allah Teâlâ’nın onu mükellef tutmayı terk etmesini gerektirmiş olsaydı, aynen bunun gibi o kâfirin de, onu mükellef tuttuğunda küfrü tercih edeceğini bilmiş olması gerekirdi. Bu sebeple onu da mükellef tutmayı terketmesi gerekirdi. Bu ise, Allah’ın kâfir olacağını bildiği kimseyi mükellef tutmasının çirkin olması demektir. Eğer bu meselede gerektirmiyorsa, orada da gerektirmez” şeklinde olur.

Ebu’l-Hüseyn el-Basrî’nin, “Allah’ın, bu mükellef tutma sırasında, bir başkasının kabîh bir fiili tercih edip seçeceğini bilmesi halinde, mükellef tutmamasının vacib olduğunu; ama Allah’ın, bu mükellef tutma sırasında o şahsın kabîh olanı tercih edeceğini bildiğinde, onu mükellef tutmaması vacib olmaz” şeklindeki görüşüne gelince, bu sırf bir tehakkümdür {delilsiz davadır).

Böylece, Ebu’l-Hüseyn’in dört asır sonra, ince ve çok hassas düşünerek ortaya koymuş olduğu bu cevabın zayıf olduğu ve Allah’ın düşmanlarının bizim alimlerimiz değil, Mu’tezile olduğunun apaçık olduğu sabit olur. Allah en iyi bilendir.

Fahruddin Er-Râzi, Tefsir-i Kebir Mefâtihu’l-Gayb, Akçağ Yayınları: 10/173-174