Modernleşme ve Sekülerleşme Sürecinde Dini Hayat

Dinin birey ve toplum hayatına getirdiği meşruiyet ölçütleri,aynı zamanda ona sosyal bir karakter de kazandırmaktadır.Böylelikle din gündelik hayatta yaşananlarla birebir ilişki içine girerken, coğrafî, ekonomik ve kültürel faktörler de dinin etkileşim alanına dahil olmaktadır. Dolayısıyla gündelik hayatta meydana gelen değişimler, dinin geleneksel-dinî davranış biçimlerini etkilemekte ve değiştirmektedir. Hayatın de­vamlı bir etkileşim ve değişim içinde şekillendiğinin/farklılaştığının düşünülmesi, din-toplum ilişkilerinde de benzer sonuçların görülmesini normalleştirmektedir. Bu sonuçlar toplumsal değişmenin dine etkisi, dinîn toplumsal değişme içinde yeniden ifadelendirilmesi veya dinin toplumsal değişmeyi belirlemesi vs. gibi farklı açılardan gözlemlenip ele alı­nabilir.

Din ve toplum arasındaki etkileşim detaylandırıldığında,dinin toplum üzerindeki etkisinin daha fazla olduğuna ina­nılmaktadır.⁴⁴ Bununla birlikte, modernleşme sürecinin di­nin geleneksel-toplumsal davranış biçimlerini ciddî anlam­da etkilediği ve değiştirdiği de bir gerçektir. Bireyin ve evre­nin kutsaldan arındırılma süreci olarak da tanımlanan mo­dernité ve onun yol açtığı dünyevileşme son yüzyıl insanının düşünme şekli ve içinde yaşadığı hayatı ifade etmektedir.⁴⁵ Weber tarafından geliştirilen sekülerleşme kavramı, öncelik­le dinî duyarlılıkların kamu hayatından çıkartılması ve bu duyarlılıklar çerçevesinde tanımlanan değer, davranış ve kurumların dünyevileşmesi anlamına gelmektedir. Buna bağlı olarak dinin kültür üzerindeki bağlayıcı etkisi de çözülmek­te, geleneksel kurumlar varlıklarını ancak farklılaşarak de­vam ettirebilmektedir. Bu gelişme, geleneksel dönemden farklı olarak toplumsal alanın ve kurumsal yapıların dinden bağımsız hale getirilmesi sürecini hızlandırmaktadır. Top­lumsal değişim sürecinde din, sosyal hayattaki eski önemini kaybederek özel alanın sınırlan içine dahil edilmektedir. Bir başka ifadeyle, bireysel ve mahrem/sakınılması gereken bir işte bir kabulün alanı içine sığdırılmaya çalışılmaktadır. Bu kabul ediş,gündelik hayatta dinî davranış biçimlerini/ritüelleri ye­rine getirme taleplerini ve bunun için izin istemeyi, psikolojik bir baskı çerçevesine dahil ederek ya etik bulunmamakta ya da ayrımcılık olarak tanımlayarak olumsuz değer atfetmektedir. Bu durum daha ileriki süreçlerde insanın/kulun benzet alanı olmayan ritüellerin zaman, mekân ve şekil olarak değişimini hedefleyen seküler-Protestanlaşmayı içeren yakla­şımlara zemin hazırlamaktadır diyebiliriz.^[46]

Sekülerleşme aynı zamanda bir ilerleme olarak kurgula­nan, geleneksel toplumdan modem topluma geçişi çözümle­mede kullanılan temel kavramlardan biridir. Modernite za­manla Batı kültür ve düşüncesinin hâkim teması ve ideoloji­sine dönüşmüştür. Batı artık kendini dünya üzerinde kültür ve medeniyet bağlamında evrimleşmiş tek örnek olarak ka­bul etmekte ve diğer toplumlara da bu şekilde sunmakta, bir kültürel ideal olarak konumlandırmaktadır. Bu anlamda, Batı-dışı toplumların kendi gelişmişlikleri için örnek alacağı tek seçenek yine Batı olmaktadır.^[47]

Seküler algılayış, dünyayı doğrulanabilir ve tek gerçeklik alanı olarak kabul etmekte ve bu konuda bilim-teknolojiden yardım almaktadır. Teknolojideki sınırsız ilerlemeler gele­neksel dinî algılayışı değiştirerek insan zihninde ve toplum hayatında bilimin/teknolojinin bir anlamda tanrılaştırılmasını da normalleştirmektedir. Bu gelişme bir başka açıdan, dünyanın tanrıdan mahrum bırakılması/tanrısızlaştırılması anlamına da gelmektedir. Ne var ki, günümüz toplumlarında dinî gelişmeler ve canlanmalar dikkate alındığında, sekülerleşmenin dini insan yaşamından tamamen uzaklaştırmada başarılı olduğu söylenemez. Bunun yanında, modernleşleşmeyle başlayan toplumsal değişmenin, dinin sosyal hayatta kendini yeni kurallara uydurması sürecini de başlattığı bir vakıadır. Din artık bireysel ve toplumsal yaşamın farklılaş­mış birçok alanında kendine uygun bir yer bulmak duru­munda kalmaktadır,^[48] Gelişmeler toplumsal alanda gelenek­sel ve modern yapılar arasında ciddî gerginliklerin ve çatış­maların yaşanmasına neden olurken, gündelik hayatta dinin değişen toplum yapısı içinde yeniden ama farklı bir tarzda kendini konumlandırma ve ifade etme sürecini de karşımıza çıkarmaktadır.^[49] Modern-seküler yaklaşımların etkisi sonu­cu yaşanan bu süreç, dinde dünyevileşmeye de neden olmak­ta ve modem kentin gündelik hayatında geçerlilik kazanarak yaygınlaşmaktadır.

Islâm dini açısından meseleye yaklaştığımızda, iki nokta­dan sekülerleşmeye imkân tanımadığı söylenebilir. Birinci­si; İslâm’ın, ahkâm/hukuk boyutu olan bir din olmasıdır. Do­layısıyla İslâm, değişen ve gelişen toplumsal şartlara göre iç­tihat müessesesini çalıştırarak çözümler sunmaktadır. İs­lâm’ın sosyal hayata uyumu da genellikle edille-i şer’iyye, usul-u fıkıh bağlamında gerçekleştirilmektedir. Böylece top­lumsal değişmeler karşısında dinî tavır alışlardaki süreklilik de sağlanmaktadır. Bir başka ifadeyle bu yapı, İslâm dininin toplumsal boyutunu ve farklı sosyal düzenlemelerin dinî ba­kış açılarıyla yeniden yorumlanmasına/meşruiyete sağladığı imkânı ortaya çıkarmakta ve temel ilkeleri (nas) koruyarak süreklilik kazandırmaktadır. Bu anlamda, İslâm dininin bi­reysel ve toplumsal ifadelendirmelerde belirlediği format,modern toplum hayatı içinde insan-din ilişkisine getirilen yeni düzenlemeleri barındırmaktadır. Bu durum insanlık açısından da önemli bir kazanım olarak değerlendirilmeli­dir. Bu bağlamda İslâm’ın dünyaya-topluma dönük yüzü iç­tihatla, bireysel katılımda fetva ile sağlanırken, diğer dinler­le arasındaki farklılık da açığa çıkmaktadır. Bu durum, tam da insanın dünya hayatında ontolojik anlamda ikna olma­ huzur bulma sürecini ifade etmektedir.

İslâm’ın sekülerleşmeye karşı duruşunun bir diğer yönü de, iman anlayışıdır. İslâm dininde iman; tevhit, risalet, ahi- ret inancı üzerine oturmaktadır. Tevhit, Allah’ın dışındaki ve O’nun yarattığı bütün varlık âlemini izafileştirmektedir. Ahiret, ara bir yerde dünya hayatının bulunduğu halkanın sonu olarak kabul edilmektedir. Risalet ise, Allah’ın irade ve arzu­su doğrultusunda Peygamberin bize Kitab’ı-hududullahı öğ­retmesini sağlamaktadır. Dolayısıyla ancak hukuku olan bir din sekülerleşmeye karşı durabilmektedir. Aslını muhafaza eden bir Kutsal Kitap^[50] ve hududullah^[51] Müslüman toplum­ları korumaktadır diyebiliriz. Halbuki seküler dünya görü­şünde varlık ve âlem Allah’a mesafeli, hattâ kopuktur.^[52] Buradan hareketle modernizm, toplum ve birey hayatında di­nin yapısal/toplumsal işlevini değiştirmeyi hedeflemektedir.

Modern toplum hayatı genelde kendi düzenini karşıtlar/ötekiler bularak sürdürmektedir. Bu yaklaşım dinin de bir karşıtlık ilişkisi içinde modem hayatta konumlandırılma­sına neden olmaktadır. Kamusal-özel alan karşıtlığıyla gün­delik hayatta ifadelendirilen bu durum, aynı zamanda geleneksel-toplumsal farklılaşmaların karakteristik bir örneği olarak da tanımlanmaktadır. Nitekim gündelik hayatta yaşa­nan bir çok gerginliklerin temelinde, kamusal/özel alan kar­şıtlığı çerçevesindeki ifadelendirmeler bulunmaktadır. Ka­musal alan, modem toplum hayatının dışa açılan görünür yüzü ve dolayısıyla toplumsal değişikliklere ait sembolik ifa­delerin ve davranış biçimlerinin mekânı olarak kabul edilir­ken, modem-sembolik bir değeri de içermektedir. Bu du­rumda, din ve dinî davranış biçimlerinin kamusal alanın dı­şında tutularak özel alanın sınırlan içine dahil edilmesi ıs­rarla savunulmakta ve gerektiğinde müeyyide uygulamaktan da kaçınılmamaktadır.

Bu gelişme dinin gündelik hayatta ifadesi olan sembolik bütünleştirmenin de çözülmesine neden olmaktadır. Dinî sembolik bütünleşmeyi ifade eden tarzlar ve davranış biçim­leri, modem toplum hayatında ötekine ait olarak kabul edi­lerek yeniden tanımlanmaktadır. Bu durumun daha sonraki süreçlerde toplumsal ayrıştırmanın keskinleşmesine neden olduğu gözlemlenmektedir. Geleneksel/dinî davranış biçimlerinin tehdit konsepti içinde değerlendirilmesinin de bu kabul edişlerin sonuçlarından biri olduğu görülmektedir Bu bağlamda, konjonktürel gelişmelere paralel olmak dini davranış biçimleri potansiyel gerginlik alanı şeklinde yeniden tanımlanmakta ve medya destekli empozelerle sürekli toplu sal alana taşınmaktadır. Dolayısıyla günümüzde gündelik hayatta dinî sembollerin ifadesi, geleneksel dönemden farklı olarak toplumsal gerginlik nedeni olarak algılanmakta ve bu algı medya sirkülasyonu ile normalleştirilerek yaygınlaştırılmaktadır.^[53] Bu anlamda, modern hayatta dinî sembolle­ri ifade eden davranış biçimlerini yerine getirmek engellen­mekte ve tarihsel-toplumsal süreklilikte kırılmalar yaşanma­sına neden olunmaktadır.

Yaşanan durumun, bir başka açıdan ise farklı gelişmele­re neden olduğu görülmektedir. Süreç dindar kimliklerine sahip çıkmak isteyen bireylerin dinî davranma tarzlarını farklılaştırarak yeniden gündelik hayata katılımına neden olurken, dinin ve insanın toplumsal alanda ayakta kalma mücadelesini de açığa çıkarmaktadır Burada simge bir tavır alış olarak kıyafeti örnek verebiliriz. Nitekim toplumsal alanda en sert reddedişler de kıyafet bağlamında yapılmakta- dır.^[54]

Sosyologlar, modem toplum yapısında dine karşı tavır alışlardaki olumsuzluklara rağmen dinî inanış ve davranış biçimlerinin varlığım sürdürmesi gerçeğini, dinin köklü bir geleneğe sahip olmasına ve tarihsel olarak toplumlardaki gücüne bağlamaktadır. İslâm dini için de benzer durumlar söz konusudur ve din varlığını hem modernleşmeyle birlikte hem de modernleşmeye rağmen korumaktadır.^[55] Smith de bu gerçeğe dikkat çekmekte ve “Gerçeklik modernitenin/bi- limin kaydettiği düzeyi aşıyorsa, onun kaçırdıklarını yakala­mak için başka yönler aramalıyız” demektedir. Bu bağlam­da, İslâm’ın vadettiği imanın/hakikatin tam da bu noktada durduğunu görmekteyiz. Modernitenin insanı kuşatan ev­rensel yalnızlığı içinde iman, bireye kendini kaybetmeden yaşayabilme imkânı sunmaktadır. İslâm dininde iman, Tan­rı adına bireyi yok sayan otoriteryanizmi/cebriyeciliği veya birey adına Tanrıyı dışlayan hümanizmi içermez. Allah’ın insanla ilişkisi, insanı hiçleyen ve onu zavallılığa iten des­potça bir tavır değil, aksine bireye hakkını veren, onun bilgi ve yaratıcılığına, kişisel yapıp edişlerine imkân tanıyan, de­ğer veren, dostça/veli bir ilişkiyi öngörmektedir.^[56] Ve dolayı­sıyla, “Allah inananların dostudur, onları karanlıklardan ay­dınlığa çıkarır…”(Bakara 2/257).

Geleneksel toplumlarda din, sosyal hayatın en tepe noktasında yer almakta ve topluma ait bütün sosyo-kültürel faaliyetlere yön vermektedir. Modern toplumda ise bu durum tamamen değişerek, kutsalla-kutsal dışı arasındaki ayrımın gereği oluşan laikleşme sürecinde ferdileşerek özel alana hasredilmektedir. Bu bağlamda din bir vicdan, şahsî bir tercih meselesi haline gelmektedir. Modern toplumsal kabullerde dine, dindarlığa, özellikle dinî davranış biçimlerini yerine getirenlere karşı tenkitçi tarzda, küçümseyerek yaklaşılmakta ve hatta inançsızlıkla/hurafe karakterize edilmektedir.^[57] Dinin gündelik hayat içindeki fonksiyonelliğini gösteren ritüellerin kamufle edilmesi, görünür alanın dışına çı­kartılması algısı, daha ileri boyutlarda dinî tavır alışların ve  ibadet mekânlarının yeniden düzenlenmesi talepleri -cami­lerin müze şeklinden ayakkabıyla namaz kılmaya kadar- gibi gündem oluşturan durumlara tanık olmaktayız.

Teknolojik gelişmelerin ve sanayileşmenin etkileyip değiştirdiği gündelik hayat da, geleneksel yaşam tarzından hızla farklılaşmaktadır. Birey modem/seküler algı düzeyinin oluş- turduğu zihniyetle dünya hayatım yeniden anlamlandırmaya  çalışırken, toplum hayatında dinî tavır alışlarda da farklılaşma ihtiyacı görülmektedir. Bu gelişme, dinin toplum hayatına sunuluş şeklinden bireyin yaşanılan zaman ve mekânda dinî  davranış biçimlerini içselleştirme, yerine getirme durumlarına kadar bir dizi yeniliği karşımıza çıkarmaktadır. Farklılaşma, dinî kabullerin içeriklerinin yeni ifadelendirmelerle toplumsal alana taşınmasından dinî-sembolik anlam haritaların­daki değişim taleplerine kadar bir dizi yeni durum içermekte­dir. Değişimin dinî alandaki mimarlarının din tahsili yapan bazı aydınlar ve ilahiyatçılar olması dikkat çekicidir. Gelenek- sel/dinî tavır alışları modem söylemler çerçevesinde yeniden yorumlayarak modem kent hayatına yön verilmesini hedefle­mektedirler. Burada en uç nokta, İslâm’ın ahkâm boyutunun tasfiyesi veya buna zemin hazırlayacak projelerin desteklen­mesidir. Bir Protestanlaşmayı da beraberinde getireceği im­kân dahilinde olan bu yaklaşımlara dikkat edilmesi ve ihtiyat­la yaklaşılması gerekmektedir. Burada temel soru şudur: “Ki- tap’ı bozulmamış bir dinin buna imkân tanıması mümkün müdür?” Günümüzde tarihselcilik üzerine yapılan çalışma­larda da bu sürecin etkilerini görmekteyiz. Bu bağlamda, Kur an’ı anlamada bütün zamanlar için mutlak anlamda amacı öne çıkaranlar, farkında olmadan İslâm’a ait bir Pro- testanlaşmanın da yolunu açmış olacaklardır diyebiliriz.^[58]

Modern toplum hayatındaki değişmeyi etkileyen ve yay­gınlaştıran en önemli güç odaklarından biri de medyadır. Medya, geleneksel/dinî davranış biçimlerini farklı yorumla­yan popüler din adamlarının görüşlerine sıklıkla yer vererek toplumsal alanı etkilemekte ve değiştirmeyi hedeflemekte­dir. Hemen her gün ekranlarda görülen popüler din adamla­rı, değişen toplum yapısında dinin nasıl konumlandıracağı­na dair yeni/farklı görüşleriyle gündem oluşturmaktadır. Ek­ranlarda sık sık ele alman, hac takviminin değiştirilmesin­den^[59] galoşla namaz ve kurbana vs.ye dair bir dizi görüşün sunulduğu programlan bu çerçevede değerlendirebiliriz. Bu gelişmeler dinin ve dinî davranış biçimlerinin toplum haya­tında yeniden gündeme gelmesini sağlarken, değişen zihin algısını -bir başka ifadeyle sekülerleşmeyi de- açığa çıkara­rak yaygınlaşmasına neden olmaktadır. Yaşanan süreçte, sosyal hayatta bir dünyevileşme sürecine girildiğini ve duru­mun birey algısında, Yaratıcıyla ilişki biçimine, iletişi­m e/ibadete ait şekiller ve sembol/simgelerde ciddî farklılaş­malara neden olduğu görülmektedir. Toplumsal alanda ritüeller de dahil olmak üzere geleneksel/dinî davranış biçimle­rindeki değişim talepleri tam da bu zemine oturmaktadır.^[60] Gündelik hayatta ciddî gerginliklere yol açan bu gibi durum­lar, müftülüğe gelen sorulara da yansımaktadır.

Çizmeyle namaz olur mu? Seccadeye basılmadan mı kılına­cak? İçki içen fakat sarhoş olmayan kişi namaz kılabilir mi? Ben kansızım, namaz kılan bir arkadaşım “Biraz şarap iç, bende de kansızlık var ve ben şifa niyetiyle içiyorum” dedi, bu olabilir mi? Kocam kendisine içki içerken eşlik etmemi istiyor, ben namaz kılıyorum, bu doğru olabilir mi? Bir ko­yundan topu topu 10 kilo et çıkar, ben kasaptan 30 kilo et alıp Kurban Bayramı’nda dağıtsam kurban olmaz mı?

Bu gibi sorulan; modern toplum hayatında bireyde, dinin konumlandırıldığı yer ve sektiler algı kalıplarının dinî davra­nış biçimlerine yaptığı etki açısından değerlendirebiliriz. Se­küler algılayış içinde dinî ritüeller hem içerik hem de şekil olarak değişime uğramaktadır. Bu anlamda, dinde sekülerleşme, değişen algı boyutu çerçevesinde yeniden belirlenmek- düzenlenmek istenen dinî davranış biçimlerini ifade etmekte­dir. Bu bağlamda, değişim İslâm dini açısından da Yaratıcı- kul ilişkisini ciddî anlamda tahrip etmektedir diyebiliriz.

Nevin Meriç – Değişen Kentte Dini Hayat,syf.32-42

Dipnotlar:

44. Joachlm Wach’ Din Sosyolojisine Giriş, çev. Battal İnandı, AÜİF Yayınları, Anka ra 1987, s, 17

45.Sennet,yeni dünya düzeninin bütün kutsal kitaplarının bağımlı olmayı (Tanrı’ya- insana) utanç verici bir durum olarak nitelediğini yazar. Kemal Sayar, “Modern­lik ve Hoşnutsuzlukları*, s.13

[46] Toplumsal alanda tesettür karşıtı söylemler yanında son dönemde fetvaya sıklık­la gelen, “Sivil bir toplum kuruluşunun yöneticisiyim. Haftanın beş günü günün önemli bir kısmını kapsayan toplantılarımız olmakta. Aynı zamanda namaz kılı­yorum. Namazı cem edecek vakit de bulamıyorum; bir de grup tarafından, namaz kılmak için izin istiyor, denilmesini istemiyorum. Bizde ibadet gizli olur prensibi­ne dikkat edilir. Düşündüm de, evden çıkmadan namazlarımı kılsam, vakti girme­miş olacak ama niyet niyettir. Olmaz mı?” şeklindeki sorulan bu merkezde değer­lendirebiliriz. Bu arada sorulardaki samimiyet bir Protestanlaşma talebini göster­memekle birlikte, toplumsal algı ve işleyişin zamanla bu gibi değişim taleplerine meşruiyet kazandırabileceğine dikkat çekilmek istenmektedir,

[47] Vehbi Başer, “Modernizm ve Postmodemizm Arasında Kutsalın Yitirilişi”, İslâmi- yat, cilt 4, sayı 3, Temmuz-Eylül 2001, s, 60.

[48]     Nuray Mert, Laiklik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış, Bağlam Yayınları, İstanbul 1994, s. 34.

[49]    Necdet Subaşı, “Günümüz Türkiye’sinde Dinin Halk Katındaki Görüntüleri”, Tür­kiye Günlüğü, Haziran 1995, s. 34,

[50]       Kur an’ın ilâhî koruma altında oluşu, onun Peygamberin kalbinde, zihninde ko­runmasıyla ilgili olup nüzul dönemine ait bir olaydır. Yüce Allah (cc) vahyini Peygamberin kalbinde ve zihninde koruyarak onu insanlara hatasız olarak tebliğ et­mesini sağlamıştır. Bundan sonraki koruma aşaması ise İslâm toplumunun göre­vidir. Bu da toplumun ilk günden itibaren aldığı yöntemlerle, kıraat/telâffuz, hıfz/bellek, yazma/kitabet, iletişim/tebliğ, denetimle gerçekleştirilmiştir. Bugün yeryüzünde okunan Kuran aslını olduğu gibi muhafaza eden tek kutsal kitaptır. Haşan Elik, Kuranın Korunmuşluğu Üzerine, İFAV Yayınlan, İstanbul 1998, s. 153-204.

[51]       Allah’ın koyduğu ve belirlediği dinî, ahlâkî ve hukukî hükümlerle, bunlann dün­yevî ve uhrevî müeyyidelerini ifade eden terim. İslâm Ansiklopedisi, cilt 18, s. 304.

[52]      Ramazan Altıntaş, “İslâm’a Göre Sekülerleşmenin İmkânı”, İslâmiyat, cilt 4, sayı 3, Temmuz-Eylül 2001, s. 138. Bu konuda birçok makale bulunmaktadır. Sekülerleş- me (dünyevileşme), değerden bağımsız bir süreç olduğu iddia edilse bile gerçekte değer yüklüdür. Zira bütün insan ve tabiat kaynaklarını kontrol, ele geçirme ve onlardan yararlanmayı toplumda çok güçlü bireylerin hizmetine sunmayı yeğle­miştir. Onun tarafsız gibi gözüken yüzünün arkasında kendi menfaat, ele geçirme ve gücünü örten çok ince bir perde vardır. Son tahlilde sekülerleşme Tanrı’nın bir anlamda dinin marjinalleştirilmesi veya ölümünü ilân ederek yola çıktı. Yerine merkeze insanlığı ve tabiatı koydu (modernizm), Ahmet Kemerli, “Sekülerizm Yargılanıyor”, Zaman, 24 Nisan 2005,

[53]       Modern toplumda kıyafet biçimlerini moda belirlemektedir. Moda bir sektör ola­rak modem gündelik hayatın şekillenişinde yer alırken, biçimsel anlamda da ge­leneksel kıyafet ölçülerinden uzaklaşılmasını hedeflemektedir. Bunun için kıyafe­tin geleneksel/dinî ölçüleri ötekileştirilerek olumsuz imajlarla yeniden tanımlan­maktadır. Dinî hassasiyeti olan çevreler, dinî/sembolik kıyafet biçimine karşı gös­terilen bu olumsuz imajı anlamakta zorlanmakta ve bir biçimde kıyafetleriyle gündelik hayatta yer alabilmenin yollarını aramaktadırlar. Özellikle ülkemizde son yıllarda görülen tesettür moda gösterilerini bu gelişmeye/değişmeye direnen sivil karşı duruşlar olarak değerlendirebiliriz. Bu gelişmeler kamusal alanda var olma mücadelesi veren dini-sembollk ifade edişlerdeki farklılaşmaları da göster­mektedir. Gelişmenin sembolün hakikat/anlam boyutunda ciddî farklılaşmalara yol açtığını da unutmamak gerekir. Bu bağlamda dinî sembolik davranış biçimle­ri moda konseptiyle modem tarzlara yaklaştırılırken, sembolün anlamındaki de­ğişimler de dikkat çekicidir. Ayrıca bkz.; özlem Sandıkçı ve Güliz Ger, “Türban, Tesettür ve Moda”, Milliyet, 15 Şubat 2005, s. 14.

[54]      Bu konuda birçok görüş bulunmaktadır, örnek vermek gerekirse; “Gelelim türba­nın daha şık ya da daha çağdaş olup olmadığına… Başörtüsünün nesi geriydi de türban ileri oldu? Üstelik, Avrupa’nın aldığı kararlar ortada. Nihayet laikliğe yü­rekten inanan birinin dinsel anlam yüklü bir kıyafetin kamusal alanda bulunma­sına hoşgörü göstermesi beklenemez” (Hurşit Güneş, “Halkın Gündemindeki Tür­ban”, Milliyet, 15 Şubat 2005, s. 10).

[55]   Yasin Aktay, Türk Dininin Sosyolojik İmkânİletişim Yayınlan, İstanbul 1999, s. 65.

[56]   Temel Yeşilyurt, a.g.rn., s, 123-124.

[57]    Ünver Günay, “Modem Sanayi Toplumlarında Din IT, EÜtFB, sayı 51, s. 27.

[58]   Ramazan Altıntaş, a.g.m,, s. 136.

[59]  Hac takviminin değişmesine dair görüşler izdiham sonucu ölümlere dayandırıla­rak yapılmaktadır. Ne var ki, bu sene alınan tedbirler Hac’da izdihamı önlemiş ve bu gerekçeyle ölümler de ortadan kalkmıştır. Bu anlamda tedbiri atlayıp ibadeti değiştirme taleplerini tamamen seküler algı kalıplarının içselleştirilmesi olarak ta­nımlayabiliriz/.. “Mina’da önlem alınıyor, Şeytan taşlama sırasında İzdiham olma­ması için beton sütunun yerine elips biçiminde ve 3 metre yüksekliğinde, 25 met­re genişliğinde düz duvar yapıldı Suudi yetkililer, özellikle şeytan taşlama alanı­nın ikinci katını daha da genişleterek hacı adaylarının taşlama yaptıktan sonra ge­riye dönmeden, bir karışıklığa yol açmadan bu alandan çıkmalarım sağlamaya ça­lışacaklarını belirttiler.” Yeni Şafak, 7 Ocak 2005.

[60]   Yusuf Kaplan, Yeni Şafak, 22 Mayıs 2003,