Hadislerin Doğru Anlaşılmasında ve Yorumlanmasında Takip Edilecek Yöntem

“Usulsüzlük, vusülsüzlüktür.

Durum Tespiti

Hadis-i şerifler, kâideten Hz. Peygamber sallallahu aleyhi ve selleme ait İslâm yorumunun Arapça bilgi ve belgeleridir. Bu durum onun Allah elçisi olmasından kay­naklanmaktadır. Bu sebeple de İlâhî denetim altında or­taya konulmuş açıklamalardan oluşmaktadır. Çünkü Hz. Peygamber, tüm peygamberler gibi İlâhî irâdenin temsil­cisidir. Ne var ki Efendimizin temsilciliği evrenseldir ve kıyâmete kadar yürürlüktedir. Sünnet-i Seniyye, bu elçili­ğin dünya şartlarında uygulama bakımından temsilcisi ve örneği; hadis-i şerifler de Resûle ait denetimli uygulama­nın yazılı bilgi ve belgeleridir.

O halde her şeyden önce, hadislerin kendisine nispet edildiği Resûl e yani Sünnet-i Seniyye yi hayatıyla şekillen­dirmiş olan Hz. Peygamberle, “peygamber (resûl)” olarak bakmak gerekir. Abdullah’ın oğlu ya da Abdülmuttalib’in torunu Muhammed olarak değil. Bu türlü bakış, onu anlamak şöyle dursun, “iman” için bile yetmez. Nitekim inanmayanlar “Muhammed ibni Abdillah” imzasına iti* raz etmiyorlar, “Muhammed Resûlullah” imzasına karşı çıkıyorlardı.

Sonra şu temel ilkeyi unutmamak gerekir: Tüm Müslümanlar için Allah’ın kitabını, hitabım, muradını Hz, Peygamber in yorumuyla öğrenmenin yolu, “Resûl’e ait denetimli uygulamanın yazılı bilgi ve belgeleri” niteliğiyle hadis-i şerifleri doğru anlamak ve taşıdıkları mesajı/bilgiyi/ölçüyü günün şartlan çerçevesinde doğru yorumlamak“ tan geçmektedir.

Başlangıçtan beri ümmetin âlimleri bu gereği yerine getirmek için, ellerinden gelen İlmî gayreti bilimsel usul­lerle göstermiş, Resûlullah’a nispet edilen rivâyet ve nakil­leri, naklin kuralları içinde değerlendirmiş, sınıflandırmış ve lüzumlu bilim dallarını oluşturmuşlardır. Bizzat Hz. Peygamberin verdiği tebliğ görevi ve ona yalan isnad et­meme dikkat ve titizliği ile Peygamber mirasını, değişik kapsam ve sistemlere sahip eserlerle ümmetin istifâdesine sunmuşlardır.

Hadis-i şeriflerin, hadis kaynaklarında yazılı me­tinler halinde tetkike hazır hale getirilmesi aşamasında ve sonrasında kimi kötü niyetli, yanlı kişilerin anlama ve yorumlama hatta metin oluşturma/uydurma konuların­da girişimlerde bulundukları -maalesef- görülmüştür. İyi niyetli oldukları halde yaklaşım ve yöntem farklılıkları yüzünden “doğru” anlama ve yorumlamada hata edenler de olmuştur.

Bu özetlediğimiz durum, günümüz için daha yoğun I olarak geçerlidir. Hatta bugün küresel çapta yaşanılan kültürel savaş ortamı gereği, kasıtlı yanlışların ve istismarların bulunduğu da inkâr edilemez bir gerçektir.

Son yıllarda özellikle ve öncelikle hadis kaynaklarına yönelik güven kırıcı hoyratça bir tenkit akımına şâhit olunmaktadır. Aslında bu eğilim, hadis kaynaklarının iyi tanınması halinde büyük bir ihtimalle daha mu’tedil bir şekle dönüşecektir. Çünkü hadis edebiyatı genelde yüz yüze eğitimle {sema) hocadan alınan yetki {icazet) sonu- cu rivâyet edilen nüshalardan oluşmaktadır. Bunlar, müellif-musannif nüshalarının aynısı olmak, bunu da sema\mukabele, ve ferağ kayıtlarıyla ortaya koymak ve tetkike açık tutmak gibi son derece bilimsel ve güven verici özellikler taşıma imtiyazına sahiptir. Unutulmamalıdır ki her nüsha râvisi, usûlen, kendi okuduğu ya da hocaya arz edip onayını aldığı nüshayı rivâyet edebilir. Bu ise hocadan değişik zamanlarda rivâyet icazeti alınan nüshalar arasında [ pek tabiî olarak kimi farklılıkların bulunmasına vesile ol­maktadır. Çünkü eser sahibi hoca, kendisine ait olan asl’ı sürekli okutmakta ve her defasında bazı ilave ve çıkar­malar yapmaktadır. Bu durum -bugün aynı eserin değişik baskıları arasında bazı farklılıkların görülmesi gibi- son derece tabiîdir.

Sözün özü, dini doğru anlayıp hayata geçirme nok­tasında, delil olabilecek hadisler yeterli ölçüde bilimsel gayretler ve vasıtalarla günümüze ulaşmış bulunmakta­dır. Buna ilave olarak, gerek hadislerin kitaplaşma süreci öncesinde ve sonrasında değişik bilim dalı ulemasının ve özellikle müctehidlerin fıkıh kitaplarındaki değerlendi meleri, -hadisleri doğru anlama ve yorumlama konusunda yardımcı tarihî gayretler ve örnekler konumundadır. Bu durumu günümüz araştırmacılarının artı bir şansı olarak değerlendirmek mümkündür.

Hadis-i şeriflerin temel niteliği, kaynaklarının gü­nümüze intikal serüveni,güvenilirlik durumu ve günümüzde gerçekleştirilecek anlama ve yorumla faaliyetlerine yönelik konumu -özetle- budur. Ayrıca son zamanlarda gelişen teknik ve elektronik imkânlarla değişik usul ve kapsamda hazırlanmış hadis CD’leri de hadislerin kay­naklarda nasıl yer almış olduğunu, aynı anda görüp bü­tüncül değerlendirmede bulunmak için büyük bir imkân ve kolaylık sağlamış bulunmaktadır. Bütüncül değerlen­dirmede bulunabilmek için bir de sebeb-i vürud’u yani hadisin söylenme sebebini -varsa tabii- ihmal etmemek gereklidir.

Şimdi artık iş, hadis-i şerifleri doğru anlama ve yo­rumlama konusunda, bilgi, Müslümanca ve bilimsel yak­laşımın benimsenmesine kalmaktadır.

Anlama

Genelde anlama, özelde hadisleri doğru anlama konu­sunda her şeyden önce iyi niyet, dil ve usul bilgisi, ciddiyet, teenni, öğrenme sabrı, kendi kültür kaynaklarına güven duygusu ve Müslümanca yaklaşım gerekmektedir.

Bu temelden hareket edilince sade vatandaşlar için hadisleri doğru anlama konusunda takip edilecek yol ve yöntem, ihtisas alanı hadis olan kişilerin anlayışlarına ve yaptıkları yorumlara önem ve öncelik vermek, itibar etmektir. Bir de kısa da olsa açıklaması olan hadis ve hadis tercümelerini okumaya özen göstermek gerekir. Kimilerinin eline geçirdiği bir hadis tercümesini “Bunu peygamber de söylemiş olsa ben kabul etmem!” diye cüretkâr ifâdeler kullanmasının ve tabii cehâletini ortaya koymasının sebebi “sade bir çeviri ile baş başa kalmış” olmalarıdır.
Dil ve usul bilgisi yerinde olanların hadis metinlerine “iyi niyet”le, öğrenme ve anlama ciddiyeti ve teennisi ile ön yargısız yaklaşmaları esastır. Hz. Ebû Bekir’in, “Allâh’ın kitâbı hakkında bilmediğim bir şeyi söyleyecek olursam, hangi yeryüzü beni üzerinde taşıyabilir ve hangi gökyüzü beni gölgelendirebilir?” sözü(1) ve “Resûlullah şöyle buyur­du” diye bir hadis rivâyet edeceği zaman boyun damarları şişen ve terleyen sahâbînin Peygamber emânetine yönelik bu hali, hadisleri anlama ve anlamlandırma konusunda da ölçü alınmalıdır. “Hz. Ebû Bekir’in bu hassasiyeti, bazı hadis metinlerinde ortaya çıkan anlama zorluğunun aşıl­masında, itidalin, teenninin, bilimsel ifâdesiyle tevakkufun esas alınmasını hatırlatmaktadır.”(2)

Hatib el-Bağdâdî (v. 463/1071) h adis öğrenimi ve öğretimi konusundaki usul ve esasları incelediği el-Câmi i ablâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’ adlı eserinde özellikle hadis öğrencisinin (sâmi’) uyması gerekli âdâb ve uygulaması ge­rekli teknikler kısmında, anlama ile ilgili bir edebi/usulü şöyle dile getirmektedir:

“Muhaddisten duyar duymaz (şimdilerde herhangi bir yerde okur-okumaz), Resûlullah’ın hadisine re’yi ile itiraza kalkışmaktan öğrenci kesinlikle kaçınmalıdır. Zira bu, onun için yasaklanmıştır, ‏İmrân b. Husayn radı­yal­lahu anh, ‘Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem haya bü­tünüyle hayrdır’ (3) buyurdu” dedi. Oradakilerden biri derhal, “Hayâda zaaf (veya acz) de vardır”‘ dedi. ‏İmran;

“-Ben Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem’den hadis nakle­diyorum, sen ise ne diyorsun! Yemin edip bir daha aslâ sana bir şey söylememek geçiyor içimden!” diye çıkıştı.

Aynı şekilde öğrencinin, Kur’ân’ın genel anlamı ile de itiraz etmemesi gerekir. Zira o hadisin, kendisiyle Kur’ân’ın tahsis edildiği hadislerden biri olması mümkündür. Saîd b. Cubeyr radıyallahu anh, Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem’den bir hadis rivâyet etti. Mekkelilerden biri, “Allah Teâlâ kitabında şöyle şöyle buyuruyor” diye itirazda bu­lundu. Saîd fena halde kızdı ve;

“-Resûlullah, Allah’ın kitabını senden çok iyi bildiği halde, görüyorum ki şimdi sen kalkmış Allah’ın kitabı ile Allah’ın Resû­lü’nün hadisine muâraza ediyorsun, öyle mi?” diye çıkıştı.(4)

Böylesi bir olaya bu satırların yazarı da bir sempoz- yumda şahit olmuştur. Peygamberlerin sadece tebliğde masum olduğunu savunan tebliğci, “Âdem, cennette suç işlemiştir” diye bir örnek verdi. “Hz. Âdem’in oğluna her katil/haksız yere adam öldürme olayından bir pay ayrıl­dığına dair hadis var ama Hz. Âdem için böyle bir tespit i yok. Bunun sebebi Adem’in tövbe etmiş olması, oğlunun ise tövbe etmemiş olması mıdır?” diye öğrenme maksadıy­la, yazılı olarak tarafımdan yöneltilen soruya bildiri sahibi i ilim adamı, “Kur’ânda kimse, kimsenin günahını yüklenmez.” buyruluyor. O hadis Hristiyanlıktaki ilk günah anlayışını hatırlatıyor. O haber-i vahiddir, at gitsin” diye aklına ilk gelen âyet-i kerime ile Buhârî’nin Sahih’inde yer alan hadisten hemen vazgeçti. Oysa teenni ile hareket edecek olsaydı “Benim aklıma şu âyetle çeliştiği geliyor, ama belki bir başka âyetle uyumludur, araştırmak gerek.” diye cevap vermesi gerekecekti. Nitekim İmam Buhârî o hadisi, ve yoldan çıkardıkları kimselerin günahlarını da kısmen yüklenirler.” anlamındaki Nahl sûresinin 25. âyeti ile oluşturduğu babta/konuda(5) zikretmiş bulunmaktadır. Ve hadis, öyle bir çırpıda atıhverecek bir içerikte de değil­dir. Zira hadis, suçun şahsiliği prensibi ile alakalı olmayıp hukuk sistemlerinde yer alan “suça azmettirme” kabaha­tiyle ilgilidir.

Öte yandan, hadisin bütün rivâyetlerini görmeye çalışmak, hem anlama hem de yorumlama aşamasında -yorucu da olsa- bazı güçlüklerin aşılmasını sağlamak ve bütüncüllük bakımından takip edilmesi gerekli bir başka yoldur. Doğru anlama ve yorumlama konusunda elimizde kapsamlı hadis şerhleri gibi zengin bir hadis/ Sünnet kültürü kaynaklarımızın bulunduğu da unutul mamalıdır.(6)

Bu sebeple bu satırların yazarı, hadis alanında lisans ve özellikle lisansüstü öğrenim gören öğrencilere, hadis­leri anlama ve yorumlama alışkanlığı kazanmaları için, hadisi önce kendileri nasıl anlamışlarsa onu ve açıklama­sını yazmalarını sonra de şerhlere bakmalarını tavsiye et­miştir. Böylece doğru anlayıp anlamadıklarını ve ne kadar eksikleri olduğunu kendileri tespit edebilirler. Bu tür bir yöntem, yetişmekte olan kişileri geliştirir. Önce şerhlere bakılması halinde ise kendilerini o açıklama çerçevesiyle bağımlı hissetme tehlikesi vardır. Böyle bir uygulamayı, ön yargıdan uzak olarak metinlerin okunması, anlaşıl­ması ve yorumlanması diye de değerlendirmek müm­kündür.

İlahiyat öğrenimi gören öğrencilere “Siz Kur’ân ve hadis ile meşgul olup onlardan hüküm çıkarmaya çalış­mayın. Önceki ulemanın görüşlerini öğrenin yeter!” gibi, güya önceki ulemayı yüceltmek için söylenmiş sözleri ve yanlış yönlendirmeleri kabul etmek mümkün değildir. Tam aksine “Önceki İslâm ulemasının Kitab’ı, Sünnet’i anlamak için yaptıkları çalışmalara eş çalışmalar yapmaya bakın, onlara olan saygınızı böylece gösterin.” tavsiyesinde bulunmak daha isabetli ve teşvik edici olur.

Yaklaşımlar

Buraya kadar mümkün olduğunca konuyu özetle de olsa pek fazla tenkide yer vermeden işlemeye çalıştık. Ancak meselenin iyice anlaşılması bakımından işin anlama ve Yorumlamayı oldukça etkileyen ve tenkide açık bir de hadis ve kaynaklara “yaklaşım” boyutu vardır.

Kendisini ya da yaşayışını ölçü alan bir yaklaşım, dal­ıma yanlış sonuçlara götürür. “Benim aklıma uymayan hadis Buhârî de de olsa onu almam.” diye, Peygamber mirasına kendi aklım (belki de his ve heveslerini) çerçeve kabul etmek hakkına kimse sahip değildir. Hadis-i şeriflere bakarken [ herkesin önce gözündeki çapağı temizlemiş olması gerekir.

“Üslûb ve yaklaşım bozukluğu” günümüzde kimi çev­relerin alâmet-i farikası haline gelmiştir. İslâm kaynakla­rına karşı Müslümanca bir yaklaşım yerine düşmanca bir yaklaşım yeğlenmektedir. Dinimizde suç sâbit oluncaya kadar beraet-i zimmet asildir. Kaynaklarda herhangi bir kusur bulmadan önce, onlara kuşku ile bakıp güvenileme­yecekleri ön yargısıyla yaklaşılmakta, böylece müsteşrik yaklaşımı sergilenmektedir. Oysa dostça, Müslümanca, peşin hükümlerden uzak bir tarzda yaklaşmak, tespit edi­lebilen tenkide açık noktaları, yine bir Müslüman üslûb ve edebine ve ilmi standartlara uygun biçimde ortaya koy­mak gerekir. “Allahu alem”ya da “Allahu alem bis-sa- vab” ifâdelerinde kendini gösteren Müslüman tevazuu ve yaklaşımı, ilim adamlarını küçülten değil, tam aksine “haddini bilme erdemi” ve başka görüşlere de açık kapı bırakma bilimselliği bakımından fevkalâde takdire değer bir uygulamadır.

Bu cümleden olarak hadis kaynaklarına güven konu sunda, bilimsel olmayan polemik/cedel türü iddialar ileri sürmenin bir anlamı yoktur. Eldeki imkânları kullanarak onları doğru tanıyıp sıhhatli bir şekilde kullanmanın yollan aranmalı ve bilimsel bir yaklaşımla onlardan yararlanma­ya çalışılmalıdır. Çünkü bilimsel yaklaşımda hem anlayıa ve savunucu hem eleştirel ve sorgulayıcı olma imkânı vardır. Fakat peşin peşin bu yaklaşımlardan birini benimseyip ön yargılı davranmak yoktur.
Yorumlar, olay ve eşyâya bakış açısı ve niyet değişik­liğinden kaynaklanır ve farklılaşır. Islâm, dünya görüşü ve yorum alanının temeline “tevhid” inancım yerleştirmiştir. Bu sebeple İslâmî değerler evrenseldir ve onlara yönelik yorumlar da tevhid inancına endeksli karaktere sahip ol­makla seküler, kaygısız, ilkesiz ve cüretkar yorumlardan ayrılır; ayrılmalıdır.

Bu temel ilke ve espriden uzak yorumlar, bugün ya­şayanlar tarafından yapılmış olmaları bakımından güncel ya da çağdaş olabilirler ama İslâmî nitelikleri daima tar­tışılır. İslâmî kaynakların özellikle de âyet-i kerime ve hadis-i şeriflerin yorumu, dün olduğu gibi bugün de İslâmî yorum ilke ve esprisine uygun olarak yapılmak ihtiyâcı ve zorunluğu içindedir.

Özellikle yorumlama aşamasında, meselâ Miraç hadislerine “senaryo” demek gibi, Risalet kurumuna ve Allah elçiliğinin özüne dokunacak tenkid, itiraz ve yo­rumlardan -iman selâmeti açısından- sakınmak gerek­mektedir.

Anlatım aşamasında cehalet, kasıt ve yaklaşım bozuklukların; yorum aşamasında ise kişisel, grupsal ve konjonk[ türel kaygılar görülen yanılgı ve yanlışların sebebidir.
Her türlü densizliği ve dengesizliği “çağdaşlık” ya da güncellik” olarak savunmaya kalkışanlara paralel olarak ilmi ve dinî değerlere karşı kıyıcı ve alaycı bir üslûb ve cür’etkâr/ölçüsüz bir yorum anlayışıyla yaklaşılması her şeyden önce ilim adamlarının tarzı olmamalıdır, olamaz. Devrimci ağzı ile değil ıslâhatçı üslûbuyla meselelerin tetkik ve teşhiri her zaman sonuca götürecek bir yakla­şımdır.
Eğer tahmin olunduğu gibi yaklaşım bozukluğu­nun temelinde yabancı hayranlığı söz konusu ise elbette öncelikle bu duygudan kurtulmak gerekli olacaktır.

Öte yandan “çağdaş” yorumların dayandığı bir başka gerekçe, değişimdir. Oysa değişim, küllî ve mutlak bir de­ğer değil, bir olgu, bir olaydır. Hiç şüphesiz her değişim, mutlaka bir iyilik ve ilerilik, doğruluk ve fazilet anlamı ta­şımaz. “Gelişme” anlamında bir “değişim”, kültürlerin ve sistemlerin kendi mantığı ve ilkeleri doğrultusunda, kendi öz kaynaklarına gerçekten dayanan değişimdir.

Sonuç

Netice olarak vurgulamak yerinde olacaktır ki Kur’ân nasslarının İslâm ümmetinin kimlik ve kişiliğini doku­yan yorumu, Hz. Peygamberin Sünnetidir. Onu da biz hadis-i şeriflerden öğrenmekteyiz. Bu sebeple Sünnetin kendine has nitelikleri içinde idraki, hadislerin doğru anla­şılıp doğru yorumlanmasına bağlıdır. Bunun bazı yöntemlerine bu yazıda işaret edilmeye ve tehlike arz eden bazı yaklaşımlara ”hakkı tavsiye” niyetiyle dikkat çekilmeye ça­lışılmıştır. Zira Merhum M. Akif’in dediği gibi:
“Emr-i bi’l-ma’ruf imiş ihvân-ı İslâm’ın işi, Nehyedermiş bir fenalık görse kardeş kardeşi.”(7)

Dipnot

(1)-  Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm’ın (v. 224/838) Fedâilu’l-Kur’ân adlı eserinde naklettiği bu söz için bkz. İbn Hazm, el-İhkâm,VI, 213; Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman, el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut 1398/1978, I, 149.

(2)- Tevakkuf, müşkil bir meselede/hükümde tercihi zorunlu kılan sebepler; şer’î-aklî deliller olmadıkça hemen sonuca ulaşma yerine, başka delil ve karine aramak, bulunmaması halinde de durmak ve kesin hükme varmamak, anlaşılmasını ve yorumlanmasını ertelemek/zamana bırakmak demektir.[2]( Z. Güler, “Hadis Araştırmalarında Dikkatsizlik Problemi”, Marife, yıl. 2, sayı. 1, bahar 2002, s. 89-104

(3)- Müslim, İman 61; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 426, 427, 436, 440, 442, 445, 446

(4)-   Çakan, Hadis Öğrenimi, tarihi ve güncel boyut, s. 47 ,İstanbul, 2013

(5)- Bk. Buhari, İ’tisam, 15

(6)- Şerh Edebiyatı hakkında bilgi için bk. Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 180-212, İstanbul, 2014

(7)-İlahiyat öğrenimi gören öğrencilere, “Siz Kur’an ve hadis ile meşgul olup onlardan hüküm çıkarmaya çalışmayın. Önceki ulemanın görüşlerini öğrenin yeter” gibi, güya önceki ulemayı yüceltmek için söylenmiş sözleri ve yanlış yönlendirmeleri kabul etmek mümkün değildir. Tam aksine “önceki İslam ulemasının Kitabı, Sünneti anlamak için yaptıkları çalışmalara eş çalışmalar yapmaya bakın, onlara olan saygınızı böylece gösterin” tavsiyesinde bulunmak daha isabetli ve teşvik edici olur.

(8)-Safahat, s. 196 (İstanbul, 1987 baskısı)

Prof. Dr. İsmail Lütfi Çakan