Teknik ve Medeniyet

Bir tanıma göre medeniyet, insanın tabiat üzerinde hakimi­yet kurma ameliyesidir. Toynbee medeniyeti çevre şartlarının insanları değil, “insanların çevrelerini kendi arzularına göre dü­zenleme süreci” olarak tanımlar. Böylece insan-tabiat ilişkisinde tabiatın “mekanik kuralları” değil, giderek insan iradesi temel belirleyici faktör haline gelir. Barınma, korunma ve çoğalma gibi temel ihtiyaçlarını karşılamak isteyen insan, bunun için bir­takım araçlar geliştirir. Temel manasıyla teknik ve teknoloji, bu ihtiyaçtan ortaya çıkan araçların bütününü ifade eder. Fakat bu araçlar bir defa ortaya çıktıktan sonra insan ile tabiat arasındaki ilişki niteliksel bir dönüşüme uğrar. Tabiattan bir adım uzaklaş­mış ve ona yabancılaşmış olan insan, artık tabiatı kontrolü altına alabilcek güce de ulaşmıştır.Varlık ve tabiat,anlam ve değerden arındırılıp araçsal akıl ile izah edilen bir nesne haline geldiğinde insan-tabiat ilişkisi bir mülkiyet ilişkisine dönüşür.Bu noktada medeniyet,insanın tabiattan yabancılaşma sürecini ifade eder.

Tabiatı dönüştürme ve aşma aracı olarak teknik ile medeniyet arasındaki ilişkiye dikkat çeken Lewis Mumford, alet ve makine­lerin insanlık tarihinin her aşamasında bulunduğunu söyler. Bugün farklı olan, makinelerin ve teknolojik aletlerin organize bir şekilde hayatımızın her alanına nüfuz etmesi ve bireysel ve sosyal yaşantımızı kökten dönüştürmesidir. Kendi elimizle ürettiğimiz alet ve makinelerin hayatımızda bu kadar geniş bir yer işgal et­mesi, varlıkla olan ilişkimizin araçsallaşmasının ve mekanikleş­mesinin bir sonucudur. Çağımıza hakim olan varlık tasavvuru, araçsal akıl ve bunlardan beslenen toplumsal muhayyile, araçsal- faydacı olmayan ve tahakküme dayanmayan ilişki biçimlerini gi­derek imkansız hale getirmektedir. Teknik ve teknolojinin hayatı­mızdaki yeri eşyayla olan ilişkimizi gölgelemekte ve varlığın “açık ufku”nu daraltmaktadır. Mumford’a göre teknik ve medeniyet, “insanların bilinçli ve bilinçsiz olarak yaptığı seçimlerin, sahip olduğu tutumların ve verdiği mücadelelerin bir sonucudur. Bun­ların en nesnel ve bilimsel olduğu durumlarda, bu tercihler aynı zamanda irrasyoneldir”. Modern teknolojiyi kontrol edemez hale gelen insanın kendi eliyle ürettiği şeylere karşı yabancılaş­ması, Mumford’ın “irrasyonel tercih” tespitini doğrulamaktadır.

Medeniyetin maddi-teknik yönü, insanın tabiat üzerinde tasarrufta bulunma ve tahakküm kurma çabasının bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Descartes “İnsan, tabiatın efendisi ve sahibidir” dediğinde bu ilişkiye atıfta bulunuyordu. Modern hümanizmin sunduğu indirgemeci varlık tasavvuru ve fizikalist tabiat anlayışı, insan-tabiat ilişkisinin giderek bir çatışma ve ta­hakküm ilişkisine dönüştüğünü göstermektedir. Weber in “evrenin büyüsünün bozulması” {disenchantmerıt of the world} olarak tarif ettiği büyük dönüşüm sonucunda varlık, anlamdan yoksun bir nesne haline gelirken insan da bu varlığa anlam ka­zandırma tasarrufuna sahip tek özne olarak kendini konumlan­dırır. Weber’in tanımı, insanın evrenle olan ilişkisini ve modem medeniyet tasavvurunu çarpıcı bir şekilde ortaya koymaktadır:

‘’(…) prensipte esrarengiz ve hesaplanamaz güçler yoktur artık; tersine, insan artık “hesap etme” (calculation)121 yoluyla her şeyin üstesinden gelebilir. Bu demektir ki artık dünyanın bü­yüsü bozulmuştur. Esrarengiz güçlerin var olduğuna inanan yabani insanların tersine, bizim ruhlara hükmetmek yahut on­lara yalvarmak için büyü gibi araçlara ihtiyacımız kalmamıştır. Teknik araçlar ve hesap işlemleri artık bu görevi yapmaktadır. Aklîleşmenin (intellectualizatiorı) birinci anlamı işte budur.’’

“Büyüsü bozulmuş” ve sırrı çözülmüş bir âlemde yaşamak, bir tarafta insanı kozmik bir yalnızlığa iterken, öbür tarafta onun var­lığa ve hayata ilişkin bütün anlam formlarını hiçbir harici kaynağa başvurmadan kendisinden devşirme arzusunu tahrik etmektedir. Fizikalize edilmiş, sırlarından ve manasından arındırılmış ve ölü madde haline getirilmiş bir evrende bulunmak, insanı kendi ken­dine var olan, kendi kendine yeten, kendi kendini tanzim eden, kısacası kendine atıfla vücut ve mana bulan (self-referential) bir varlık olduğu vehmine götürür. Evrene yönelik tasarrufunu hiç­bir harici kaynağa ve aşkın ilkeye dayanmadan gerçekleştirme arzusu, modern birey ve toplum tasavvurunun temel güdüle­rinden biridir. Böyle bir bireyin var olabilmesi ve onun ürettiği medeniyetin ve siyasal düzenin meşruiyet kazanması için evre- nin zati anlamından ve değer-yüklü niteliklerinden arındırılması zorunlu hale gelmektedir. Bu sebeple Newton devriminden sonra madde, kuvvet ve hareket kavramları, varlık ilkelerini kendilerinden devşiren ve harici bir kaynağa ihtiyaç duymayan cevherler olarak tanımlandılar.

Aristo’nun “hareket etmeyen hareket ettiricisi”, tabiattaki süreklilik ve değişim ilkesini tabiatın dışında  aşkın bir ilkeye bağlarken, aydınlanma ile beraber güç kazanan  bilimsel mekanizm ve felsefi materyalizm, bu ilkeyi nesnelerin  kendisine irca edecek ve maddenin ötesindeki her tür referansı, Laplace’ın meşhur ifadesiyle “gereksiz bir hipotez” haline geti recektir. Bu yüzden aydınlanmanın en radikal ateisti olan Julien Offray de La Mettrie, ünlü eseri L’homme machine’de (1748) şöy­le diyecektir: “İnsan bir makinedir ve bütün evrende muhtelif bi çimlere giren tek bir cevher vardır.” Mettrie’nin bu prometyen ilanı, Guenon’un “niceliğin egemenliği” olarak tasvir ettiği varlık  tasavvurunun ve evren anlayışının aydınlanma dönemindeki ilk habercilerinden biridir.

Aydınlanmanın duygularından arındırılmış, rasyonel, mate­matiksel, mekanik ve bilimsel araştırmaya konu olabilen insan tasavvuru, Avrupa’nın medeniyet tasavvurunu da tayin etmiş ve mekanik-teknik bir medeniyet kavramının temellerini atmıştır. Prometyen, rasyonalist, faydacı, çıkarcı, ilişkilerinde araçsal ve ayakta kalma güdüsüyle hareket eden insan tipolojisi, tabiatla ve başka toplumlarla ilişkisinde çatışmacı ve tahakküm edici bir pozisyona sürüklenmiştir. Aydınlanmanın bu soğuk ve yapmacık bireyine karşı Rousseau, aklen nakıs ama tabiatla ve çevresiyle barışık “asil yabani” (noble savage) tipolojisini romantize etmiş ama bu, insan ile tabiat, medeniyet ile çevre arasında giderek derinleşen ayrımın ve çatışmanın önüne geçmeye yeterli olmamıştir. ‘Tabiatın efendisi” olarak kurgulanan yeni insan kavramıını temellendirmek için inşa edilen varlık tasavvuru ve evren anlayışa insanlık tarihinin yakın dönemdeki en büyük kırılmala­rından birine tekabül etmektedir. Varlık ile insan, insan ile tabiat arasındaki asli bağı kopartan bu bakış açısı, modern mekanistik medeniyetin arka planında yatan dünya görüşünü teşkil etmek­te ve bilen özneyi, neredeyse keyfi bir şekilde varlığın tek anlam kaynağı haline getirmektedir.

Bu yaklaşımın varlığa, tabiata ve son tahlilde diğer insanlara ve kültürlere karşı nasıl bir istiğna ve tekebbür tavrına yol açtığı aşikâr olsa gerek. Bu aynı zamanda “dünyevileşme” anlamında sekülerleşme sürecinin de önemli kaynaklarından biridir. Hari­ci ve aşkın bir anlam çerçevesini reddeden modern birey, anlam üretmek için kendine dönmekte ama bu içe dönüş manevi bir arayış değil, bireyin benlik formlarının varlığa ve evrene yansı­tılması ve empoze edilmesi olarak tezahür etmektedir. Modern Batı medeniyetinin dayandığı bu seküler kozmoloji, “bilimsel muhayyile”yi kökünden değiştirmiş ve aşkın referansları olma­yan seküler-hümanist bir dünya görüşünün doğmasına neden olmuştur.

Bu noktada “varlığa anlam veren varlık olarak in­san”, kendine yarı-tanrısal bir nitelik bahşetmekte ve varlık ve tabiatla olan ilişkisini tek yönlü, araçsal ve statik şekilde tanım­lamaktadır. Heraklit’e atfedilen “Tabiat kendini gizlemek ister” sözü, insanın ürettiği bilimsel ve teknolojik araçlar sayesinde an­lamını tamamen yitirmekte ve modern-teknik medeniyeti sırla­rından arındırılmış bir yaşam biçimi haline getirmektedir. Bu varlık tasavvurunun sonucu olarak ortaya çıkan teknikalist me­deniyet, Heidegger’in Letterorı Humanism’inde de dikkat çektiği gibi, varlığı maddeye, insanı da beşer’e indirgemekte ve böylece hakikati ve gerçekliği, varlığın en asgari unsurlarıyla tanımlama­ya çalışmaktadır.

İbrahim Kalın-Akıl ve Erdem